Nhà báo viết về bóng đá nổi tiếng người Mỹ Grant Wahl, 48 tuổi, đã qua đời hôm thứ Sáu 9/12/2022 khi đang đưa tin về giải túc cầu thế giới World Cup ở Qatar, Trung Đông. Wahl đang tham dự trận tứ kết giữa Argentina và Hà Lan ở Lusail và đột ngột gục xuống ghế khi bắt đầu hiệp phụ. Sân vận động Lusail là sân vận động lớn nhất ở Qatar, là một trong bảy sân vận động được xây dựng cho giải vô địch bóng đá. Một số phóng viên đã kêu cứu và nhân viên y tế đã đến ngay lập tức, cố gắng làm CPR vài phút tại chỗ trước khi gởi đi bệnh viện.
Trước đó, trong một tin tức được truyền thông nói đến rất nhiều, Wahl đã bị các nhân viên an ninh của Qatar giữ lại tại một sân vận động khi ông đến xem một trận đấu và mặc áo phông vẽ hình bóng đá đủ màu sắc cầu vồng, xem như có mục đích ủng hộ phong trào đồng tính bị cấm ở Qatar. Wahl đã viết rằng các nhân viên bảo vệ từ chối không cho ông vào, giữ ông trong 25 phút và yêu cầu ông cởi áo ra.
Hơn nữa, Grant Wahl từng viết báo về việc trên hai triệu người lao động di dân từ Nam Á Châu và Phi Châu phải làm việc trong những điều kiện khắc nghiệt, gây chết người, ở Qatar để chuẩn bị cho giải túc cầu thế giới năm nay và thái độ làm ngơ của dân chúng địa phương xem họ như “invisible” (vô hình). Do đó, một số người nghi ngờ có chuyện mờ ám trong cái chết này, và người em của nhà báo, Eric Wahl, là người đồng tính, nghi chính phủ Qatar có nhúng tay trong âm mưu giết anh mình.
Tuy nhiên, có những dấu hiệu cho thấy sức khỏe của Grant Wahl đã suy sụp vì công việc căng thẳng và môi trường khí hậu khắc nghiệt ở vùng sa mạc. Ông từng viết trong những ngày trước khi ông qua đời: “Cơ thể tôi cuối cùng cũng kiệt quệ. Ba tuần ngủ ít, căng thẳng cao độ và làm việc nhiều có thể gây ra điều đó cho bạn.”
Ngày 14 tháng 12, vợ của nhà báo, một bác sĩ chuyên về dịch học, cộng tác viên của đài TV-CBS và giảng viên tại một trường y khoa, cho biết hôm thứ Tư rằng cái chết của nhà báo là do vỡ phình động mạch chủ đột ngột, chẩn đoán được xác định trong cuộc khám nghiệm tử thi do văn phòng giám định y tế ở Thành phố New York (rupture of ascending aortic aneurysm). Cảm giác tức ngực ngay trước khi chết có thể là dấu hiệu ban đầu của các triệu chứng. Thủ thuật hồi sinh tim –hô hấp CPR hoặc defibrillation [khử rung tim] không hiệu nghiệm. Bà nói: “Cái chết của anh ấy không liên quan đến COVID, không liên quan đến tình trạng tiêm chủng COVID. Không có gì mờ ám về cái chết của anh ấy.”
Qua hai ba năm trải nghiệm đại dịch COVID-19 cũng như dịch về các thuyết âm mưu và tin giả đi kèm, người ta dễ dàng nhảy vào các thuyết âm mưu để giải thích những cái chết đột ngột như thế này, nhưng trên thực tế, phình động mạch chủ là một bệnh không phải là hiếm. Nhân trường hợp của Grant Wahl, chúng ta sẽ bàn về bệnh này sau đây và sẽ nêu ra những biện pháp phòng ngừa, phát hiện kịp thời và chữa trị sớm.
Mỗi năm có trên 100 ngàn người chết vì phình động mạch chủ và con số này đang gia tăng. Đa số các bịnh nhân không biết rằng mình mang chứng bịnh này, thường xảy ra ở đàn ông lớn tuổi và từng ghiền thuốc lá.
Tim là một cái máy bơm tự động (Hình 1). Tim bên phải đem máu nghèo oxy (đã dùng [máu đen/xanh] đem về từ ngoại biên qua các tĩnh mạch; superior vena cava, inferior vena cava) lên phổi (pulmonary trunk) để nhận oxy từ không khí được hít vào. Tim bên trái bơm máu chứa nhiều oxy (máu đỏ, oxygenated blood) đi nuôi các bộ phận cơ thể (kể cả trái tim).
Hình 1: Source Wikipedia.
Hình 2: Động mạch chủ
Xin xem Hình 2, mạch máu lớn đi từ tim trái là động mạch chủ (aorta). Ascending thoracic aorta là phần trong lồng ngực, đi lên từ tim trước khi cong thành một vòng cung, trước khi đi xuống (descending aorta) và vào bụng (abdominal aorta). Trường hợp nhà báo Wahl, động mạch bị phình ra từ lâu, vỡ ở chỗ này, máu tràn vào màng bao bọc tim (hemopericardium), ép tim lại, làm cho tim không bơm được.
Mạch máu lớn đi từ tim trái là động mạch chủ, hình dáng tựa như cán cây dù: phần nằm trong lồng ngực gọi là động mạch chủ ngực (thoracic aorta) từ đó xuất phát những nhánh động mạch đi lên cổ và đầu và hai cánh tay; có ba đoạn, một đoạn đi lên gọi là ascending aorta, đoạn cong, ngang gọi là aortic arch (hay transverse aortic arch, cung động mạch chủ), đoạn đi xuống gọi là descending aorta. Khi động mạch chủ đi xuống phía bụng, thì chúng ta gọi là động mạch chủ bụng (abdominal aorta), từ đó đâm những nhánh nuôi các bộ phận quan trọng như ruột, gan, thận và chạy xuống hai chân.
Hình 3: Marfan Syndrome
Người bị Hội Chứng Marfan cao và gầy quá khổ, đầu dài và hẹp, ngón tay chân dài (ngón tay ví như chân nhện, arachnodactyly), xương sống vẹo, các khớp xương lỏng lẻo hơn người thường (joint hyperlaxity), và quan trọng cho sức khỏe là dễ bị phình động mạch chủ. Lúc tuổi già thì vách động mạch cũng yếu đi, cũng như do tác dụng của áp huyết cao (hypertension), hay do xơ vữa động mạch (atherosclerosis, do quá nhiều mỡ trong máu), hay do bẩm sinh, di truyền, cấu trúc vách động mạch không bình thường (Marfan Syndrome), động mạch chủ sẽ nở to, phình ra (đường kính tăng, dilation of the aorta), vách động mạch chẻ ra làm đôi (aortic dissection) tạo nên một "lòng, ruột giả" (false lumen) càng lúc càng lớn và nghẹt lòng của mạch máu và đe dọa bể, và với thời gian, đến một mức giãn nở nào đó. (Tương tự như một ruột bánh xe đạp có thể phình to và đe dọa bể, vỡ ra nếu bánh xe quá cũ, cao su bị hư hại, hay từ lúc ở nhà máy chế biến cao su được sản xuất với nguyên liệu xấu.) Nhà bác học lừng danh của thuyết tương đối Albert Einstein chết vì chứng vỡ động mạch chủ. Phình động mạch chủ được định bịnh trước đó 7 năm và bác sĩ tìm cách gia cố động mạch, nhưng cuối cùng thời đó không chữa được (tháng 4, 1955).
Hình 4: Phình động mạch chủ.
Những trường hợp phình động mạch chủ (Hình 4, bên phải), so sánh với động mạch bình thường. Diaphragm là hoành cách mô, cơ mỏng chắn giữa bụng (abdomen) và ngực (thorax, chest). (Source: Northern Sydney Vascular).
Những vùng nở to ra của động mạch chủ gọi là phình động mạch chủ, thường xảy ra ở khúc bụng (abdominal aortic aneurysm), nhưng cũng có thể xảy ra trong ngực (thoracic aortic aneurysm), tùy theo đó mà chúng ta gọi tên mô tả loại aneurysm liên hệ, Bác sĩ có thể cần những kỹ thuật hình ảnh như siêu âm (ví dụ đo siêu âm tim bằng nguồn siêu âm phát đi từ thực quản, transesophageal echocardiography), CT, MRI, thể hiện hình ảnh các mạch máu (angiography), MRA (magnetic resonance angiogram) để xác định chẩn đoán về giãn nở động mạch chủ và cơ năng tim.
Trị liệu
Bác sĩ quyết định trị liệu AA tuỳ theo kích thước của aneurysm và tốc độ tăng trưởng của nó.
1) Nếu aneurysm còn nhỏ, bịnh nhân có thể được dùng thuốc hạ huyết áp loại beta-blockers để giảm thiểu gánh nặng do áp suất gây lên vách động mạch.
– Bác sĩ có thể cho bịnh nhân tập thể thao, dùng thuốc statin như atorvastatin (Lipitor) để hạ mỡ trong máu, ngưng hút thuốc lá, giảm cân nếu cần, ăn uống lành mạnh, giảm thịt đỏ, chất béo, v.v…
– Một số khảo cứu trên lâm sàng đang được tiến hành để tìm ra thuốc trị bịnh phình động mạch nhưng chưa có kết quả cụ thể.
Bác sĩ quyết định có cần mổ AA hay không tuỳ theo:
a) Bịnh nhân có triệu chứng hay không
b) Tiến triển: đường kính gia tăng đến mức báo động, lúc mà cơ nguy vách động mạch chủ có thể rách và động mạch chủ vỡ (rupture) ra chảy máu ào ạt đe doạ tính mạng. Cũng như máu đông, đóng cục trong động mạch làm trở ngại lưu thông, máu không đến nuôi đủ các bộ phận, có thể gây tổn hại cho các bộ phận tùy thuộc vào máu do động mạch chủ đem đến, ví dụ thận hay ruột.
Nói chung, để tham khảo, đo bằng CT, kích thước trong lòng động mạch ở người đàn ông trên 60 tuổi bình thường đường kính động mạch chủ ngực, đoạn đi lên không quá 42,6 milimet, ở khúc bụng, <30 milimet.
Chỉ định phẫu thuật ở đàn ông: đường AAA [ở khúc bụng] 5,5 cm (55 milimet) trở lên, hay có triệu chứng, hay đường kính tăng quá nhanh là chỉ định phẫu thuật. Ở phụ nữ, tiêu chuẩn này có thể thấp hơn.
Đối với aneurysm ngực, thường có chỉ định mổ lúc đường kính 5,5-6cm.
Fig 5: Cắt bỏ đoạn mạch máu bị hư của cung động mạch (aortic arch) và thế vào một ống graft bằng sợi nhân tạo
(Source: vasculardisease.nm.org)
Bác sĩ giải phẫu mạch máu (vascular surgeon) có thể thực hiện các phẫu thuật sau thuật:
a) Ít "xâm phạm" (minimally invasive), không cần mở bụng: Dùng stent-graft, như một cái ống được xếp lại, được nhét vào mạch máu ở háng, đến nơi aneurysm thì cho bung ra để gia cố cho đoạn mạch máu đã bị yếu từ phía trong lòng mạch máu, sau đó mạch máu sẽ lành lại chung quanh graft. (Hình 6)
b) Những chỗ không dùng stent được (ví dụ như như ascending aorta): “interposition tube graft”: cắt bỏ đoạn mạch máu bị hư và thế vào một ống graft bằng sợi nhân tạo Dacron hay Gor-Tex, may các nhánh mạch máu vào ống này. Graft có thể tồn tại cả đời trong cơ thể bịnh nhân. Có thể thay thế van động mạch (aortic valve) bị hư nếu cần, cùng một lúc với graft động mạch chủ. Có thể cần phải mổ lớn hơn, những trường hợp aorta bị hư trong ngực cũng như trong phần bụng, phải thay thế bằng một ống ghép dài từ trên xuống dưới (thoracoabdominal aneurysm repair).
Hình 6: Phẫu thuật nội mạch (Image source: Stevens Institute of Technology).
Phẫu thuật nội mạch (endovascular surgery): không cần mở bụng. Bác sĩ rạch đường nhỏ ở háng, nhờ một sợi dây hướng dẫn và nhờ theo dõi bằng quang tuyến, đặt stent-graft được xếp gọn vào lòng động mạch chủ, cho nó bung ra và được giữ yên một chỗ nhờ sức ép đè lên vách động mạch. Sau khi mổ, bịnh nhân cần được theo dõi thường xuyên để tránh áp huyết lên quá cao, tránh stress trên động mạch chủ và theo dõi kích thước động mạch định kỳ bằng CT (với cản quang) hay MRA.
Hình 7: Bịnh nhân đang được screen tìm xem động mạch chủ phần bụng có bị phình ra không bằng máy siêu âm. Nam giới bị phình động mạch chủ phần bụng (AAA) nhiều gấp 6 lần nữ giới. Tuy nhiên, ở phụ nữ phình động mạch lớn nhanh hơn và cơ nguy bị vỡ cao hơn. (Hình của NHS Anh quốc)
Hình 8: Động mạch chủ bị phình trong phần bụng (dưới 2 thận) (abdominal aortic aneurysm); góc phải hình siêu âm cho thấy mạch máu bị nở lớn và phình ra về phía trước bụng. (Hình của Mayo Clinic).
Kiểm Tra
Những người sau đây được khuyến cáo nên kiểm tra tìm giãn nở động mạch chủ qua khám bệnh và dùng siêu âm:
a) Đàn ông 65-75 tuổi và từng hút thuốc lá.
b) Từ 60 tuổi trở lên và có cha mẹ hay anh em từng bị động mạch chủ bị giãn nở.(3,4)
Phòng ngừa
Để ngăn ngừa hoặc giữ phình động mạch chủ không trở nên tồi tệ hơn:
1) Không hút thuốc hoặc sử dụng các sản phẩm có thuốc lá. Bỏ hút thuốc hoặc nhai thuốc lá và tránh hút thuốc thụ động (ngửi khói thuốc người khác hút). Nếu bạn cần được giúp đở để bỏ thuốc, hãy nói chuyện với bác sĩ về các loại thuốc và trị liệu giúp cai thuốc.
2) Chế độ ăn uống lành mạnh. Ăn nhiều loại trái cây và rau quả, ngũ cốc nguyên hạt và các sản phẩm từ sữa ít béo. Tránh chất béo bão hòa và trans (saturated and trans fats) và hạn chế muối.
3) Kiểm soát và theo dõi huyết áp và cholesterol, đừng đề chúng lên quá cao. Nếu bác sĩ đã kê đơn thuốc, dùng đều đặn và theo hướng dẫn.
4) Tập thể dục thường xuyên. Cố gắng tập thể dục aerobic exercise vừa phải (giúp tăng dùng oxy và hiệu năng hô hấp và tim mạch, như đi bộ, đạp xe đạp, chèo máy), ít nhất 150 phút mỗi tuần. Nếu chưa từng tập luyện, hãy bắt đầu từ từ và tăng dần. Nói chuyện với bác sĩ về những loại hoạt động phù hợp với mình.
Chú ý: Xin nói rõ đây chỉ là những thông tin tổng quát để chúng ta cùng học hỏi không phải để tự mình định bệnh hay chữa bệnh. Quý vị bịnh nhân cần kiểm chứng lại với bác sĩ của mình cũng như những nguồn thông tin đáng tin cậy khác.
– Bác sĩ Hồ Văn Hiền
(16 tháng 12 năm 2022)
(Bài viết nguyên thủy ngày 14 tháng 12 năm 2015 được hiệu đính và cập nhật).
Send comment
