Bệnh dại còn được gọi là bệnh chó điên vì trong thực tế thường do chó điên cắn phải…
Bệnh dại vẫn còn là một vấn đề trọng đại tại các vùng Đông Nam Á, Ấn độ, Châu Phi và Châu Mỹ La Tinh.
Hằng năm, số tử vong vì bệnh chó dại cắn được ước đoán vào khoảng trên 50.000 người khắp thế giới…
Bệnh dại: một vấn đề hệ trọng tại các quốc gia đang phát triển
Tại các quốc gia đang phát triển, bệnh dại rất khó kiểm soát vì phần lớn chó không được chủng ngừa dại, ngoài ra sự kiện thả chó chạy rông khắp xóm làng cũng làm tăng nguy cơ lây nhiễm bệnh dại cho các loài vật khác và cả cho người.
Bệnh dại tại các quốc gia tây phương thì sao?
Ngược lại, tại các quốc gia Tây phương và Bắc Mỹ, bệnh dại vẫn có nhưng ở một mức độ ít nghiêm trọng hơn.
Tại những xứ nầy, tất cả chó và mèo đều bị bắt buộc phải được chủng ngừa dại hết và luật cũng cấm ngặt việc thả chó chạy rông ngoài đường phố. Khi dắt chó ra nơi công cộng, luật bắt buộc phải có dây xích. Lỡ chó ỉa, chủ phải hốt ngay vô bao plastic và đem bỏ trong thùng rác
Canada:
Từ năm 2000 đến 2010 có 3 ca bệnh dại ở người (1 ở Québec, 1 ở British Columbia và 1 ở Edmonton, Alberta)
Năm 2010, có tất cả 123 ca bệnh dại ở thú vật được ghi nhận tại Canada. (Theo CFIA)
Từ năm 1925 đến nay chỉ có 21 người chết vì bệnh dại trong đó có 12 ca đã xảy ra tại tỉnh bang Quebec.
Việt Nam cũng có luật lệ quy định vấn đề nuôi chó, nhưng trong thực tế việc áp dụng còn nhiều khiếm khuyết.
“…Bộ NN&PTNT quy định, khi dắt chó ra nơi công cộng phải có dây xích, phải rọ mõm (đối với con dữ) và có người dắt; không để chó đi lang thang ngoài đường, phố làm mất vệ sinh nơi công cộng..”.(Ngưng trích-Luật sư Đỗ Trọng Linh- Quy định về việc nuôi chó- VnExpress)
Trong tổng số 49 trường hợp tử vong do bệnh dại: nam giới chiếm 60,5%, người dân tộc thiểu số chiếm 44,7%, trẻ em chiếm 21%. Tất cả các trường hợp này đều không tiêm vắc xin phòng dại sau khi bị chó tấn công. Nguyên nhân không đi tiêm phòng chủ yếu là do ý thức chủ quan cho rằng chó nhà nên không cần tiêm chiếm 80%, 3 trường hợp không hiểu biết về bệnh dại, 3 trường hợp không rõ nguyên nhân và đặc biệt vẫn còn 4 trường hợp sử dụng thuốc nam để điều trị bệnh dại (Ngưng trích- Tạp chí y học dự phòng-Số ca tử vong của cả nước từ tháng 1/2012 đến tháng 6/2013).
Chương trình phòng chống bệnh dại ở thú rừng
Tại Âu Châu, Hoa Kỳ và Canada, chương trình phòng chống bệnh dại ở thú rừng (chồn, dơi, gấu trúc Mỹ raccoon, chó sói đồng cỏ coyote, chồn hôi skunk…) cũng đã được áp dụng nhằm mục đích giảm thiểu phần nào sự lây nhiễm bệnh dại từ thú rừng đến các loài gia súc như chó mèo, bò, dê cừu, ngựa v,v…
Người ta áp dụng phương pháp trộn virus bệnh dại vào mồi thức ăn (Oral rabies vaccination hay ORV) và đem thả mồi từ phi cơ tại những cánh rừng đã được chọn lựa trước.
Tại Bắc Mỹ, những loài vật nào thường hay bị dại?
Tại Việt Nam, bệnh dại xảy ra nhiều nhất ở loài chó (97 %), kế đến là ở loài mèo (3%).
Một số thú rừng cũng có thể mang mầm bệnh dại, người ta gọi chúng là những ổ chứa (réservoir) dễ lây nhiễm qua các loài vật khác.
Tại Canada, bệnh dại do chó cắn chiếm một tỉ lệ không đáng kể. Chó mèo và đôi khi bò cũng có thể bị dại, thường là từ thú rừng lây sang.
Tại Bắc Mỹ, 4 con vật hoang dã sau đây thường hay mang mầm bệnh dại nhất: chồn, dơi, chồn hôi (mouffette, skunk), và gấu trúc Mỹ? (raton laveur, raccoon). Ngoài ra, mèo rừng (lynx, wildcat) và chó sói đồng cỏ (coyote) cũng là đối tượng của bệnh dại.
Theo cơ quan CDC (the Centers for Diease Control & Prevention), tại Bắc Mỹ các loài gậm nhấm nhỏ như chuột, hamster, thỏ, sóc không thấy bị nhiễm bệnh dại.
Chuột chũi (marmotte, woodchuck, ground hog) và chồn sương (furet, ferret) cũng có thể nhiễm bệnh dại. Nếu nuôi ferret trong nhà như một thú cảnh (pet), thì nó cần phải được chủng ngừa dại.
Tại Âu Châu, chồn và chó sói là hai loại thú thường có mang mầm bệnh dại nhiều nhất!
Bệnh dại lây nhiễm bằng cách nào?
Bệnh dại là một zoonosis tức là bệnh truyền lây từ thú sang cho người.
Tác nhân là Lyssa virus có nhiều trong nước bọt của thú mang bệnh dại.
Qua vết cắn, virus theo đường thần kinh tấn công vào hệ thần kinh trung ương (hay não bộ) của các loài động vật hữu nhủ kể cả loài người và gây nên tình trạng viêm não tủy (encephalomyelitis). Sau đó, virus trở xuống các tuyến nước bọt và một số vùng khác của cơ thể nạn nhân.
Nên biết rằng con thú vẫn có khả năng lây bệnh một vài ngày trước khi các biểu lộ của bệnh dại xuất hiện ra ngoài. Trên lý thuyết, virus cũng còn có thể xâm nhập qua các vết trầy, vết xây xát ngoài da, cũng như qua ngõ niêm mạc mắt, mũi và miệng.
Theo cơ quan CDC, sự kiện lỡ có tiếp xúc với phân, nước tiểu và máu của thú dại không phải là một chỉ định để được chích ngừa.
Virus chịu đựng được nhiệt độ lạnh, nhưng lại dễ bị hủy diệt bởi nhiệt độ cao như trong việc nấu nướng.
Đã bị nhiễm rồi mà không hay?
Thời kỳ ủ bệnh (incubation period) rất dài, trung bình là từ 10 ngày đến 2 tháng, nhưng đôi khi cũng có thể lâu hơn nữa, có khi tới một năm.
Đây là thời gian từ lúc virus xâm nhập vào cơ thể cho đến lúc triệu chứng của bệnh dại phát hiện ra ngoài.
Gốc virus lây nhiễm cũng như vị trí nơi bị thú điên cắn ảnh hưởng đến thời gian xuất hiện của bệnh dại. Bị cắn nơi đầu, nơi cổ hay nơi mặt thì triệu chứng bệnh dại sẽ xuất hiện sớm hơn là nếu như bị cắn nơi chân.
Làm sao biết được con thú đã bị dại?
Ở thú vật, bệnh dại có thể được biểu lộ qua một trong hai thể sau đây:
• Thể thầm lặng (dumb rabies): con chó có vẻ buồn bã, tìm một xó kẹt kín đáo nào đó để trốn vào trong đó. Con vật có thể bị bại liệt hai cẳng sau, vùng cổ và mặt cũng bị liệt khiến cho nó có một vẻ mặt thật dị kỳ. Đầu và cổ thòng xuống đất, hàm dưới xệ ra làm cho nước miếng nước bọt nhiểu nhão lòng thòng
Đối với thú hoang dã, đột nhiên nó hết còn sợ con người nữa mà lại biểu lộ những cử chỉ thân thiện và muốn lân la đến gần chúng ta một cách khác thường. Đối với các loài vật sống về đêm như dơi, người ta lại thấy chúng xuất hiện cả ban ngày ngay tại những nơi không bình thường như trong nhà, trên sân cỏ, hoặc ngay cả nơi chúng ta đang làm việc.
• Thể hung dữ (furious rabies): Thú rất hung hăng điên tiết lên, chờ dịp là tấn công các thú khác hoặc ngay cả chủ của nó nữa.
Nó cũng tấn công luôn cả những vật vô tri, như bàn, ghế trong nhà. Đôi khi nó gặm cắn cả chân cẳng của nó.
Sau giai đoạn hung hăng, con vật rơi vào trạng thái suy nhược tinh thần, và lộ vẻ buồn bã cực độ.
Nếu nghi con vật đã bị dại, chúng ta cần phải làm gì?
Nếu là thú hoang, hoặc thú rừng thì chúng ta nên tránh ra xa.
Nếu là thú nuôi trong nhà thì tìm cách nhốt riêng nó ra và cách ly với các thú khác.
Tại Canada, về mặt pháp lý, bệnh dại là một bệnh bắt buộc phải khai báo (reportable disease, maladie à déclaration obligatoire) với cơ quan y tế công cộng và với cục Kiểm Tra Thực Phẩm CFIA.
Nếu đã bị chó cắn rồi thì phải rửa thật kỹ vết thương với savon và nước lạnh, sát trùng bằng Iodine, thay bỏ hết quần áo bẩn ra, và hãy lập tức đến ngay bệnh viện để được giám định và chích ngừa. Phải giam giữ con vật lại trong 10 ngày để kiểm soát.
Thông thường, nếu đã bị dại thì con chó phải chết trong vòng 10 ngày. Trong khoảng thời gian nầy, nếu có triệu chứng bệnh dại xuất hiện thì con vật sẽ bị giết đi, đầu bị cắt rời và được gởi khẩn cấp đến Institut de Recherches Vétérinaires, Nepean, Ontario để xét nghiệm.
Trong vòng 24 tiếng đồng hồ sẽ có kết quả và bệnh nhân phải được chích ngừa ngay lập tức. Đây là biện pháp chủng ngừa sau khi bị cắn (post exposure prophylaxis)…
Có trường hợp bị cắn, nhưng con vật đã chạy mất rồi, trường hợp nầy phải được chữa trị như là đã bị thú dại cắn.
Chúng ta có thể làm gì để ngăn chận sự lây lan của bệnh dại?
- Chủng ngừa tất cả chó và mèo nuôi trong nhà và nhớ chích rappel đúng hạn kỳ.
- Không bao giờ thả lỏng chó và mèo ra khỏi nhà.
- Tránh đến gần hoặc sờ mó vào những con vật có vẻ khác thường. Nếu cần phải sờ đến xác thú rừng thì phải mang găng tay cẩn thận.
- Tránh xa những thú hoang, thú rừng, và cũng đừng nên đem thú mồ côi về nuôi trong nhà vì thấy tội nghiệp nó quá.
- Những người vì nghề nghiệp phải thường xuyên đụng chạm đến súc vật thì cần nên được chủng ngừa trước.
- Trường hợp những khách đi du lịch trên một tháng tại những vùng có chó dại, như Việt nam, Ấn Độ, Thái Lan, Châu Mỹ La Tinh thì cũng cần nên được chích ngừa trước, gọi là Pre exposure prophylaxis. Với cách nầy, nếu chẳng may có bị chó dại cắn thì chúng ta vẫn phải được chích ngừa lại như thường, nhưng có thể trì hoãn thời gian được đôi chút, và liều chích có thể ít hơn.
Bệnh dại ở người
Ở Canada, ít có ai chết vì bệnh dại do thú vật lây sang.
Vào năm 2000 có xảy ra một ca dơi lây bệnh dại làm chết một em bé 9 tuổi ngụ tại vùng Laurentide, tỉnh bang Quebec. Em bé xấu số nầy đã tìm gặp con vật trong nhà tắm và em đã dùng tay không để bắt dơi đem bỏ ra ngoài sân. Có lẽ con vật đã quào hay cắn em chỗ nào đó mà em không để ý. Ba tuần sau thì em ngã bệnh và chết tại bệnh viện.Thử nghiệm cho biết nạn nhân đã chết vì bệnh dại.
Các cơ quan trách nhiệm về y tế công cộng và thú y thường xuyên cảnh giác dân chúng về hiểm họa của bệnh dại ở thú hoang dã…Mùa hè, chúng ta thường hay đi cấm trại, đi pic nique, băng rừng hoặc trèo núi, đó là dịp chúng ta có thể chạm trán với các loại thú hoang dã. Vậy cần phải cẩn thận và dặn dò các cháu bé đừng bao giờ sờ mó vào những thú lạ, như dơi chẳng hạn…
Ngoài việc giáo dục dân chúng về hiểm họa của bệnh dại ra, nhiều chương trình phòng ngừa bệnh dại của thú rừng vẫn thường xuyên được thực hiện ngỏ hầu làm giảm bớt đi phần nào sự lây truyền bệnh nầy đến các loài gia súc.
Người ta dùng phi cơ để rải những loại vaccin oral tức là những thức ăn đặc biệt có trộn thêm virus bệnh dại xuống những cánh rừng để chủng ngừa bệnh ở thú hoang. Ở Canada, người ta nhắm vào loài gấu trúc Mỹ (raccoon), còn ở Âu Châu thì nhắm vào loài chồn.
Chương trình nầy cho thấy kết quả rất khích lệ tại Canada.(xem Oral rabies vaccination ở phần trên).
Vấn đề nan giải của bệnh dại là thời gian ủ bệnh quá dài. Đôi khi nạn nhân quên phức đi là mình đã bị thú cắn, bị thú liếm hoặc là đã có tiếp xúc đụng chạm với thú vật lúc nào đó, nhưng vì vết thương đã lành và cảm thấy bình thường không có triệu chứng gì xảy ra cả… Sự kiện nầy đã gây rất nhiều trở ngại cho việc chẩn đoán bệnh dại được chính xác để có thể ấn định phương cách chủng ngừa cho kịp thời.
Một kỷ niệm khó quên 41 năm về trước
Đây là con chó của anh bạn Phan Ngọc Châu cùng nhóm du học Thú y tại trường Chulalongkorn University, Bangkok,ThaiLand.
Một hai tuần sau thì con chó thình lình bị bệnh, với triệu chứng thần kinh rất rõ ràng: lừ đừ, di chuyển không bình thường, chảy nước bọt, yếu chi sau, lảo đảo, đi vòng vòng…Anh em cứ nghĩ rằng nó bị bệnh Distemper (maladie de Carré).
Con vật được đem ngay vô trường cho các ông thầy khám và theo dõi.
Phân khoa Thú y của đai học Chulalongkorn, có môt clinic thú y rất to và tân tiến nằm ngay trong trường. Mỗi ngày khách vùng Bangkok tấp nập đem chó mèo vào khám và chữa trị cũng như cho sinh viên có dịp thực tập và tiếp cận với nghề nghiệp.
Vài ngày sau thì con vật chết. Trường khẩn cấp gởi xác đi test bệnh dại. Kết quả dương tính +++. Tất cả mấy anh em có tiếp xúc với con chó đều phải đi chích ngừa dại post exposure prophylaxis ngay lập tức. Hú hồn.
Các dấu hiệu bệnh dại ở người
Ở người, bệnh dại bắt đầu bằng những dấu hiệu không rõ rệt.
Bệnh nhân cảm thấy uể oải khó chịu trong người, triệu chứng thần kinh xuất hiện ra, như mất ngủ, tinh thần trở nên căng thẳng, lo âu, rối loạn, lo sợ vô cớ, sợ tiếng động, sợ ánh sáng, hay bị kích thích và có ảo giác. Kế đến là bị co giật hoặc bị tê liệt, nước miếng nước bọt tiết ra rất nhiều và nuốt rất khó khăn. Bệnh nhân tỏ vẻ rất sợ nước (hydrophobia). Mỗi khi thấy nước là các cơ vùng cổ họng, thanh quản co thắt lại rất đau đớn. Bệnh nhân lên cơn điên dại, lúc tĩnh, lúc mê, kế đến là bại liệt bắt đầu ở hai chân (paralysie ascendante) sau đó thì liệt cả hai tay, cuối cùng là liệt hô hấp và chết đi.
Một khi triệu chứng đã xuất hiện ra thì không thể chữa trị kịp nữa.
Cần phải được chích ngừa ngay lập tức khi bị chó cắn lúc đi du lịch
Bởi vậy, trong thời gian đi du lịch, nếu lỡ có bị chó hay mèo cắn, thì bằng mọi giá phải đến bệnh viện để được chích ngừa post exposure prophylaxis, đừng nên nấn ná để chờ lúc trở về Canada hay về Mỹ hẳn hay, đôi khi đến lúc đó thì đã quá trễ rồi!
Việc chích ngừa sau khi bị thú cắn, chủ yếu nhằm vào hai mục đích chánh.
1)Thứ nhứt là cấp ngay cho bệnh nhân một lượng kháng thể chống bệnh dại. Đây là phương pháp miễn dịch thụ động (passive immunization).
Ngày xưa người ta dùng huyết thanh (serum antirabique) của ngựa đã được chủng ngừa dại từ trước. Loại serum nầy có chứa kháng thể để bảo vệ bệnh nhân một cách cấp thời. Cần phải tiêm một khối lượng rất lớn và tiêm nhiều mũi. Phương pháp nầy rất đau đớn, và có thể gây ra những phản ứng bất lợi nên ngày nay không còn được sử dụng nữa.
Để thay thế, hiện nay hầu hết các quốc gia kỹ nghệ trên thế giới đều dùng chất immune globulins (Ig) còn gọi là gamma globulins trích từ huyết tương (plasma) người để tiêm cho bệnh nhân bị chó cắn. Đây là chất Human Rabies Immune Globulins (HRIG).
2)Mục tiêu thứ hai của việc chích ngừa là giúp cho cơ thể nạn nhân có thể tự tạo ra kháng thể để chống lại virus bệnh dại. Người ta gọi đây là phương pháp miễn dịch tích cực (active immunization). Qua phương pháp nầy, người ta tiêm thẳng cho bệnh nhân một loại vaccin làm từ virus bệnh dại đã được làm vô hiệu hóa (inactivated) nên không thể gây ra bệnh được, nhưng lại có khả năng tạo ra được sự miễn dịch đối với bệnh dại.
Thông thường bịnh nhân sẽ được chích 5 mũi trong vòng 28 ngày liên tục. Liền sau khi bị chó cắn, càng sớm càng tốt, gọi là ngày 0, tiêm chất human rabies immune globulins và tiêm thêm một liều vaccin ngay lập tức, kế đến là một liều vaccin khác ở các ngày thứ 3, ngày 7, ngày 14 và ngày 28. Thuốc được tiêm vào cánh tay và không có đau đớn gì hết…Chữa trị đúng lúc, kết quả 100%. Đối với phụ nữ đang mang thai, nếu bị chó dại cắn vẫn cần phải đuợc chủng ngừa như thường. Theo Viện Pasteur thì vaccin rất cần thiết trong ca nầy và không có kỵ thai…
Người có thể truyền bệnh dại được hay không?
Theo tài liệu được biết thì không thấy có đề cập đến trường hợp nào người nầy lây truyền bệnh dại cho người khác.
Trường hợp bệnh dại lây truyền từ người nầy sang người khác được nói đến trên thế giới là do việc ghép giác mạc mắt (corneal transplant). Bộ phận ghép đã được trích lấy từ những nạn nhân chết vì tai nạn lưu thông chẳng hạn, nhưng họ đã bị nhiễm bệnh dại từ trước đó mà không ai biết. Đã có tất cả 8 ca trên thế giới được ghi nhận: Thái Lan 2, Ấn độ 2, Iran 2, Hoa Kỳ 1, và Pháp 1. Đây là những trường hợp ngoại lệ rất hi hữu mà thôi.
Dơi và bệnh dại
Dơi sống về đêm, ban ngày ngủ, tối bay đi kiếm ăn. Thức ăn của dơi là những loại côn trùng bay trong đêm để đi phá hại mùa màng. Cũng có loại dơi chỉ ăn có trái cây mà thôi. Khi đậu ngủ, dơi móc hai chân lên cao và đầu thòng ngược xuống đất.
Nơi dơi thường trú ẩn là dưới những nóc nhà, trong mái nhà thờ, dưới dạ cầu, trong các tàng cây xum xê, trong các bọng cây hoặc trong các hang động.
Tại Canada, mỗi năm vào mùa đông dơi thường di chuyển xuống phía nam ấm áp hơn.
Trong thực tế, ít có ai biết rõ về con dơi.
Tại Việt Nam, dơi được thấy bán ở một số nơi để người ta mua về nấu cháo ăn cho mát? Phân dơi rất được ưa chuộng trong việc trồng tỉa.
Tại Bắc Mỹ, các nhà khoa học đều xác định dơi là loài vật rất nguy hiểm vì nó có thể mang mầm bệnh dại.
Việc hít thở một số lượng lớn các tiết vật và bụi bậm từ phân dơi trong các hang động cũng có thể là nguyên nhân lây nhiễm bệnh dại.
Tại Canada, Anh Quốc, Hoa Kỳ, và Đông Âu đã có người chết vì bệnh dại do dơi lây truyền rồi.
Tại Châu Mỹ La Tinh, loài dơi hút máu (vampire) mang mầm bệnh dại cũng đã gây thiệt hại nhiều cho ngành chăn nuôi bò.
Từ năm 1996 đến năm 2000, có khoảng 131 con dơi mang bệnh dại đã được xác định tại tỉnh bang Ontario, Canada.
Vậy, làm sao chúng ta biết được dơi có bị dại hay không?
Bằng mắt thường chúng ta không thể nào biết được. Chỉ có qua xét nghiệm của labo mới biết được mà thôi.
Trong thực tế, có một vài dấu hiệu có thể giúp ta nghĩ rằng con dơi đã mắc bệnh dại. Đó là những khi dơi xuất hiện vào những giờ giấc bất thường, như lúc ban ngày, trên sân cỏ, hoặc nó cả gan bay là xà vào nhà chúng ta vào những lúc trời sáng tỏ. Trường hợp nầy chúng ta nên thận trọng bắt nó, tránh đừng để cho nó quào hay cắn, hoặc tìm cách an toàn giúp cho nó bay ra ngoài. Nếu không xong, chúng ta phải nhờ đến các công ty chuyên môn đến bắt dơi để gởi đi xét nghiệm.
Nếu chẳng may bị dơi cắn hay quào rồi thì phải rửa kỹ vết thương bằng savon, rồi bôi chất iodine lên và hãy đến bệnh viện để được khám nghiệm ngay lập tức.
Quan sát khắp nhà, kiểm soát tất cả ngõ ngách, lỗ hở dưới mái nhà, lỗ ống khói vv…Tất cả phải được bịt kín lại bằng lưới để tránh hậu họa.
Kết luận
Bệnh dại là một bệnh cực kỳ nguy hiểm từ thú vật lây truyền sang cho người. Đây là một bệnh lây truyền từ thú vật đã làm bận tâm không ít giới trách nhiệm về y tế công cộng.
Nên nhớ là chỉ có chủng ngừa đúng cách và kịp thời mới có thể cứu mạng được.
Ngoài ra không còn có cách nào khác hết./.
Tham khảo
- WHO- Rabies-Guide for Post exposure prophylaxis
http://www.who.int/rabies/human/postexp/en/
- For a good paper on Human Rabies Prevention and Treatment:
http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/00056176.htm
- For info on rabies statistics in the USA, visit:
http://www.cdc.gov/rabies/epidemiology.html
- For some really neat Frequently Asked Rabies Questions:
http://www.cdc.gov/rabies/qanda/general.html
For some nice Q and A about Bats and Rabies:
http://www.cdc.gov/rabies/qanda/bats_camps.html
For more on Rabies Diagnosis (incl some great pics of FA testing and Negri Bodies):
http://www.cdc.gov/rabies/diagnosis.html
Video:
1) Rabies symtoms (triệu chứng bệnh dại ở người và ở chó)
http://www.youtube.com/watch?v=oBn385Mun6A
Video
2) Rabies diagnosis (chẩn đoán bệnh dại)
http://www.lihatvideo.com/rabies-diagnosis/mAkMaHyu82c
Video:Hydrophobia (người mắc bênh chó dại rất sợ nước)
http://www.youtube.com/watch?v=_MwCOg_amyg&feature=related
- Centers for Disease Control & Prevention (CDC), Rabies
http://www.cdc.gov/ncidod/dvrd/rabies/
- Renseignement sur la Rage
http://www.gov.mb.ca/health/publichealth/cdc/fs/rabies.fr.pdf
- CDC- Take caution when bats are near
http://www.cdc.gov/Features/Bats/
- CDC-Health information for travelers to VietNam
http://wwwnc.cdc.gov/travel/destinations/vietnam.htm
- Người có thể nhiễm bệnh nếu ăn phải tiết canh chó dại” (Theo Tuổi Trẻ, 12/6)
http://ybacsi.com/y-hoc-pho-thong/show.php?get=1&id=yhocphothong/thamvansuckhoe/20_033
Montreal, 2014
Bệnh dại vẫn còn là một vấn đề trọng đại tại các vùng Đông Nam Á, Ấn độ, Châu Phi và Châu Mỹ La Tinh.
Hằng năm, số tử vong vì bệnh chó dại cắn được ước đoán vào khoảng trên 50.000 người khắp thế giới…
* * *
Bệnh dại: một vấn đề hệ trọng tại các quốc gia đang phát triển
Tại các quốc gia đang phát triển, bệnh dại rất khó kiểm soát vì phần lớn chó không được chủng ngừa dại, ngoài ra sự kiện thả chó chạy rông khắp xóm làng cũng làm tăng nguy cơ lây nhiễm bệnh dại cho các loài vật khác và cả cho người.
Bệnh dại tại các quốc gia tây phương thì sao?
Ngược lại, tại các quốc gia Tây phương và Bắc Mỹ, bệnh dại vẫn có nhưng ở một mức độ ít nghiêm trọng hơn.
Tại những xứ nầy, tất cả chó và mèo đều bị bắt buộc phải được chủng ngừa dại hết và luật cũng cấm ngặt việc thả chó chạy rông ngoài đường phố. Khi dắt chó ra nơi công cộng, luật bắt buộc phải có dây xích. Lỡ chó ỉa, chủ phải hốt ngay vô bao plastic và đem bỏ trong thùng rác
Canada:
Từ năm 2000 đến 2010 có 3 ca bệnh dại ở người (1 ở Québec, 1 ở British Columbia và 1 ở Edmonton, Alberta)
Năm 2010, có tất cả 123 ca bệnh dại ở thú vật được ghi nhận tại Canada. (Theo CFIA)
Từ năm 1925 đến nay chỉ có 21 người chết vì bệnh dại trong đó có 12 ca đã xảy ra tại tỉnh bang Quebec.
Việt Nam cũng có luật lệ quy định vấn đề nuôi chó, nhưng trong thực tế việc áp dụng còn nhiều khiếm khuyết.
“…Bộ NN&PTNT quy định, khi dắt chó ra nơi công cộng phải có dây xích, phải rọ mõm (đối với con dữ) và có người dắt; không để chó đi lang thang ngoài đường, phố làm mất vệ sinh nơi công cộng..”.(Ngưng trích-Luật sư Đỗ Trọng Linh- Quy định về việc nuôi chó- VnExpress)
Trong tổng số 49 trường hợp tử vong do bệnh dại: nam giới chiếm 60,5%, người dân tộc thiểu số chiếm 44,7%, trẻ em chiếm 21%. Tất cả các trường hợp này đều không tiêm vắc xin phòng dại sau khi bị chó tấn công. Nguyên nhân không đi tiêm phòng chủ yếu là do ý thức chủ quan cho rằng chó nhà nên không cần tiêm chiếm 80%, 3 trường hợp không hiểu biết về bệnh dại, 3 trường hợp không rõ nguyên nhân và đặc biệt vẫn còn 4 trường hợp sử dụng thuốc nam để điều trị bệnh dại (Ngưng trích- Tạp chí y học dự phòng-Số ca tử vong của cả nước từ tháng 1/2012 đến tháng 6/2013).
Chương trình phòng chống bệnh dại ở thú rừng
Tại Âu Châu, Hoa Kỳ và Canada, chương trình phòng chống bệnh dại ở thú rừng (chồn, dơi, gấu trúc Mỹ raccoon, chó sói đồng cỏ coyote, chồn hôi skunk…) cũng đã được áp dụng nhằm mục đích giảm thiểu phần nào sự lây nhiễm bệnh dại từ thú rừng đến các loài gia súc như chó mèo, bò, dê cừu, ngựa v,v…
Người ta áp dụng phương pháp trộn virus bệnh dại vào mồi thức ăn (Oral rabies vaccination hay ORV) và đem thả mồi từ phi cơ tại những cánh rừng đã được chọn lựa trước.
Tại Bắc Mỹ, những loài vật nào thường hay bị dại?
Tại Việt Nam, bệnh dại xảy ra nhiều nhất ở loài chó (97 %), kế đến là ở loài mèo (3%).
Một số thú rừng cũng có thể mang mầm bệnh dại, người ta gọi chúng là những ổ chứa (réservoir) dễ lây nhiễm qua các loài vật khác.
Tại Canada, bệnh dại do chó cắn chiếm một tỉ lệ không đáng kể. Chó mèo và đôi khi bò cũng có thể bị dại, thường là từ thú rừng lây sang.
Tại Bắc Mỹ, 4 con vật hoang dã sau đây thường hay mang mầm bệnh dại nhất: chồn, dơi, chồn hôi (mouffette, skunk), và gấu trúc Mỹ? (raton laveur, raccoon). Ngoài ra, mèo rừng (lynx, wildcat) và chó sói đồng cỏ (coyote) cũng là đối tượng của bệnh dại.
Theo cơ quan CDC (the Centers for Diease Control & Prevention), tại Bắc Mỹ các loài gậm nhấm nhỏ như chuột, hamster, thỏ, sóc không thấy bị nhiễm bệnh dại.
Chuột chũi (marmotte, woodchuck, ground hog) và chồn sương (furet, ferret) cũng có thể nhiễm bệnh dại. Nếu nuôi ferret trong nhà như một thú cảnh (pet), thì nó cần phải được chủng ngừa dại.
Tại Âu Châu, chồn và chó sói là hai loại thú thường có mang mầm bệnh dại nhiều nhất!
Bệnh dại lây nhiễm bằng cách nào?
Bệnh dại là một zoonosis tức là bệnh truyền lây từ thú sang cho người.
Tác nhân là Lyssa virus có nhiều trong nước bọt của thú mang bệnh dại.
Qua vết cắn, virus theo đường thần kinh tấn công vào hệ thần kinh trung ương (hay não bộ) của các loài động vật hữu nhủ kể cả loài người và gây nên tình trạng viêm não tủy (encephalomyelitis). Sau đó, virus trở xuống các tuyến nước bọt và một số vùng khác của cơ thể nạn nhân.
Nên biết rằng con thú vẫn có khả năng lây bệnh một vài ngày trước khi các biểu lộ của bệnh dại xuất hiện ra ngoài. Trên lý thuyết, virus cũng còn có thể xâm nhập qua các vết trầy, vết xây xát ngoài da, cũng như qua ngõ niêm mạc mắt, mũi và miệng.
Theo cơ quan CDC, sự kiện lỡ có tiếp xúc với phân, nước tiểu và máu của thú dại không phải là một chỉ định để được chích ngừa.
Virus chịu đựng được nhiệt độ lạnh, nhưng lại dễ bị hủy diệt bởi nhiệt độ cao như trong việc nấu nướng.
Đã bị nhiễm rồi mà không hay?
Thời kỳ ủ bệnh (incubation period) rất dài, trung bình là từ 10 ngày đến 2 tháng, nhưng đôi khi cũng có thể lâu hơn nữa, có khi tới một năm.
Đây là thời gian từ lúc virus xâm nhập vào cơ thể cho đến lúc triệu chứng của bệnh dại phát hiện ra ngoài.
Gốc virus lây nhiễm cũng như vị trí nơi bị thú điên cắn ảnh hưởng đến thời gian xuất hiện của bệnh dại. Bị cắn nơi đầu, nơi cổ hay nơi mặt thì triệu chứng bệnh dại sẽ xuất hiện sớm hơn là nếu như bị cắn nơi chân.
Kỷ niệm về chó dại.
Làm sao biết được con thú đã bị dại?
Ở thú vật, bệnh dại có thể được biểu lộ qua một trong hai thể sau đây:
• Thể thầm lặng (dumb rabies): con chó có vẻ buồn bã, tìm một xó kẹt kín đáo nào đó để trốn vào trong đó. Con vật có thể bị bại liệt hai cẳng sau, vùng cổ và mặt cũng bị liệt khiến cho nó có một vẻ mặt thật dị kỳ. Đầu và cổ thòng xuống đất, hàm dưới xệ ra làm cho nước miếng nước bọt nhiểu nhão lòng thòng
Đối với thú hoang dã, đột nhiên nó hết còn sợ con người nữa mà lại biểu lộ những cử chỉ thân thiện và muốn lân la đến gần chúng ta một cách khác thường. Đối với các loài vật sống về đêm như dơi, người ta lại thấy chúng xuất hiện cả ban ngày ngay tại những nơi không bình thường như trong nhà, trên sân cỏ, hoặc ngay cả nơi chúng ta đang làm việc.
• Thể hung dữ (furious rabies): Thú rất hung hăng điên tiết lên, chờ dịp là tấn công các thú khác hoặc ngay cả chủ của nó nữa.
Nó cũng tấn công luôn cả những vật vô tri, như bàn, ghế trong nhà. Đôi khi nó gặm cắn cả chân cẳng của nó.
Sau giai đoạn hung hăng, con vật rơi vào trạng thái suy nhược tinh thần, và lộ vẻ buồn bã cực độ.
Nếu nghi con vật đã bị dại, chúng ta cần phải làm gì?
Nếu là thú hoang, hoặc thú rừng thì chúng ta nên tránh ra xa.
Nếu là thú nuôi trong nhà thì tìm cách nhốt riêng nó ra và cách ly với các thú khác.
Tại Canada, về mặt pháp lý, bệnh dại là một bệnh bắt buộc phải khai báo (reportable disease, maladie à déclaration obligatoire) với cơ quan y tế công cộng và với cục Kiểm Tra Thực Phẩm CFIA.
Nếu đã bị chó cắn rồi thì phải rửa thật kỹ vết thương với savon và nước lạnh, sát trùng bằng Iodine, thay bỏ hết quần áo bẩn ra, và hãy lập tức đến ngay bệnh viện để được giám định và chích ngừa. Phải giam giữ con vật lại trong 10 ngày để kiểm soát.
Thông thường, nếu đã bị dại thì con chó phải chết trong vòng 10 ngày. Trong khoảng thời gian nầy, nếu có triệu chứng bệnh dại xuất hiện thì con vật sẽ bị giết đi, đầu bị cắt rời và được gởi khẩn cấp đến Institut de Recherches Vétérinaires, Nepean, Ontario để xét nghiệm.
Trong vòng 24 tiếng đồng hồ sẽ có kết quả và bệnh nhân phải được chích ngừa ngay lập tức. Đây là biện pháp chủng ngừa sau khi bị cắn (post exposure prophylaxis)…
Có trường hợp bị cắn, nhưng con vật đã chạy mất rồi, trường hợp nầy phải được chữa trị như là đã bị thú dại cắn.
Chúng ta có thể làm gì để ngăn chận sự lây lan của bệnh dại?
- Chủng ngừa tất cả chó và mèo nuôi trong nhà và nhớ chích rappel đúng hạn kỳ.
- Không bao giờ thả lỏng chó và mèo ra khỏi nhà.
- Tránh đến gần hoặc sờ mó vào những con vật có vẻ khác thường. Nếu cần phải sờ đến xác thú rừng thì phải mang găng tay cẩn thận.
- Tránh xa những thú hoang, thú rừng, và cũng đừng nên đem thú mồ côi về nuôi trong nhà vì thấy tội nghiệp nó quá.
- Những người vì nghề nghiệp phải thường xuyên đụng chạm đến súc vật thì cần nên được chủng ngừa trước.
- Trường hợp những khách đi du lịch trên một tháng tại những vùng có chó dại, như Việt nam, Ấn Độ, Thái Lan, Châu Mỹ La Tinh thì cũng cần nên được chích ngừa trước, gọi là Pre exposure prophylaxis. Với cách nầy, nếu chẳng may có bị chó dại cắn thì chúng ta vẫn phải được chích ngừa lại như thường, nhưng có thể trì hoãn thời gian được đôi chút, và liều chích có thể ít hơn.
Bệnh dại ở người
Ở Canada, ít có ai chết vì bệnh dại do thú vật lây sang.
Vào năm 2000 có xảy ra một ca dơi lây bệnh dại làm chết một em bé 9 tuổi ngụ tại vùng Laurentide, tỉnh bang Quebec. Em bé xấu số nầy đã tìm gặp con vật trong nhà tắm và em đã dùng tay không để bắt dơi đem bỏ ra ngoài sân. Có lẽ con vật đã quào hay cắn em chỗ nào đó mà em không để ý. Ba tuần sau thì em ngã bệnh và chết tại bệnh viện.Thử nghiệm cho biết nạn nhân đã chết vì bệnh dại.
Các cơ quan trách nhiệm về y tế công cộng và thú y thường xuyên cảnh giác dân chúng về hiểm họa của bệnh dại ở thú hoang dã…Mùa hè, chúng ta thường hay đi cấm trại, đi pic nique, băng rừng hoặc trèo núi, đó là dịp chúng ta có thể chạm trán với các loại thú hoang dã. Vậy cần phải cẩn thận và dặn dò các cháu bé đừng bao giờ sờ mó vào những thú lạ, như dơi chẳng hạn…
Ngoài việc giáo dục dân chúng về hiểm họa của bệnh dại ra, nhiều chương trình phòng ngừa bệnh dại của thú rừng vẫn thường xuyên được thực hiện ngỏ hầu làm giảm bớt đi phần nào sự lây truyền bệnh nầy đến các loài gia súc.
Người ta dùng phi cơ để rải những loại vaccin oral tức là những thức ăn đặc biệt có trộn thêm virus bệnh dại xuống những cánh rừng để chủng ngừa bệnh ở thú hoang. Ở Canada, người ta nhắm vào loài gấu trúc Mỹ (raccoon), còn ở Âu Châu thì nhắm vào loài chồn.
Chương trình nầy cho thấy kết quả rất khích lệ tại Canada.(xem Oral rabies vaccination ở phần trên).
Vấn đề nan giải của bệnh dại là thời gian ủ bệnh quá dài. Đôi khi nạn nhân quên phức đi là mình đã bị thú cắn, bị thú liếm hoặc là đã có tiếp xúc đụng chạm với thú vật lúc nào đó, nhưng vì vết thương đã lành và cảm thấy bình thường không có triệu chứng gì xảy ra cả… Sự kiện nầy đã gây rất nhiều trở ngại cho việc chẩn đoán bệnh dại được chính xác để có thể ấn định phương cách chủng ngừa cho kịp thời.
Một kỷ niệm khó quên 41 năm về trước
Đây là con chó của anh bạn Phan Ngọc Châu cùng nhóm du học Thú y tại trường Chulalongkorn University, Bangkok,ThaiLand.
Một hai tuần sau thì con chó thình lình bị bệnh, với triệu chứng thần kinh rất rõ ràng: lừ đừ, di chuyển không bình thường, chảy nước bọt, yếu chi sau, lảo đảo, đi vòng vòng…Anh em cứ nghĩ rằng nó bị bệnh Distemper (maladie de Carré).
Con vật được đem ngay vô trường cho các ông thầy khám và theo dõi.
Phân khoa Thú y của đai học Chulalongkorn, có môt clinic thú y rất to và tân tiến nằm ngay trong trường. Mỗi ngày khách vùng Bangkok tấp nập đem chó mèo vào khám và chữa trị cũng như cho sinh viên có dịp thực tập và tiếp cận với nghề nghiệp.
Vài ngày sau thì con vật chết. Trường khẩn cấp gởi xác đi test bệnh dại. Kết quả dương tính +++. Tất cả mấy anh em có tiếp xúc với con chó đều phải đi chích ngừa dại post exposure prophylaxis ngay lập tức. Hú hồn.
Các dấu hiệu bệnh dại ở người
Ở người, bệnh dại bắt đầu bằng những dấu hiệu không rõ rệt.
Bệnh nhân cảm thấy uể oải khó chịu trong người, triệu chứng thần kinh xuất hiện ra, như mất ngủ, tinh thần trở nên căng thẳng, lo âu, rối loạn, lo sợ vô cớ, sợ tiếng động, sợ ánh sáng, hay bị kích thích và có ảo giác. Kế đến là bị co giật hoặc bị tê liệt, nước miếng nước bọt tiết ra rất nhiều và nuốt rất khó khăn. Bệnh nhân tỏ vẻ rất sợ nước (hydrophobia). Mỗi khi thấy nước là các cơ vùng cổ họng, thanh quản co thắt lại rất đau đớn. Bệnh nhân lên cơn điên dại, lúc tĩnh, lúc mê, kế đến là bại liệt bắt đầu ở hai chân (paralysie ascendante) sau đó thì liệt cả hai tay, cuối cùng là liệt hô hấp và chết đi.
Một khi triệu chứng đã xuất hiện ra thì không thể chữa trị kịp nữa.
Cần phải được chích ngừa ngay lập tức khi bị chó cắn lúc đi du lịch
Bởi vậy, trong thời gian đi du lịch, nếu lỡ có bị chó hay mèo cắn, thì bằng mọi giá phải đến bệnh viện để được chích ngừa post exposure prophylaxis, đừng nên nấn ná để chờ lúc trở về Canada hay về Mỹ hẳn hay, đôi khi đến lúc đó thì đã quá trễ rồi!
Việc chích ngừa sau khi bị thú cắn, chủ yếu nhằm vào hai mục đích chánh.
1)Thứ nhứt là cấp ngay cho bệnh nhân một lượng kháng thể chống bệnh dại. Đây là phương pháp miễn dịch thụ động (passive immunization).
Ngày xưa người ta dùng huyết thanh (serum antirabique) của ngựa đã được chủng ngừa dại từ trước. Loại serum nầy có chứa kháng thể để bảo vệ bệnh nhân một cách cấp thời. Cần phải tiêm một khối lượng rất lớn và tiêm nhiều mũi. Phương pháp nầy rất đau đớn, và có thể gây ra những phản ứng bất lợi nên ngày nay không còn được sử dụng nữa.
Để thay thế, hiện nay hầu hết các quốc gia kỹ nghệ trên thế giới đều dùng chất immune globulins (Ig) còn gọi là gamma globulins trích từ huyết tương (plasma) người để tiêm cho bệnh nhân bị chó cắn. Đây là chất Human Rabies Immune Globulins (HRIG).
2)Mục tiêu thứ hai của việc chích ngừa là giúp cho cơ thể nạn nhân có thể tự tạo ra kháng thể để chống lại virus bệnh dại. Người ta gọi đây là phương pháp miễn dịch tích cực (active immunization). Qua phương pháp nầy, người ta tiêm thẳng cho bệnh nhân một loại vaccin làm từ virus bệnh dại đã được làm vô hiệu hóa (inactivated) nên không thể gây ra bệnh được, nhưng lại có khả năng tạo ra được sự miễn dịch đối với bệnh dại.
Thông thường bịnh nhân sẽ được chích 5 mũi trong vòng 28 ngày liên tục. Liền sau khi bị chó cắn, càng sớm càng tốt, gọi là ngày 0, tiêm chất human rabies immune globulins và tiêm thêm một liều vaccin ngay lập tức, kế đến là một liều vaccin khác ở các ngày thứ 3, ngày 7, ngày 14 và ngày 28. Thuốc được tiêm vào cánh tay và không có đau đớn gì hết…Chữa trị đúng lúc, kết quả 100%. Đối với phụ nữ đang mang thai, nếu bị chó dại cắn vẫn cần phải đuợc chủng ngừa như thường. Theo Viện Pasteur thì vaccin rất cần thiết trong ca nầy và không có kỵ thai…
Người có thể truyền bệnh dại được hay không?
Theo tài liệu được biết thì không thấy có đề cập đến trường hợp nào người nầy lây truyền bệnh dại cho người khác.
Trường hợp bệnh dại lây truyền từ người nầy sang người khác được nói đến trên thế giới là do việc ghép giác mạc mắt (corneal transplant). Bộ phận ghép đã được trích lấy từ những nạn nhân chết vì tai nạn lưu thông chẳng hạn, nhưng họ đã bị nhiễm bệnh dại từ trước đó mà không ai biết. Đã có tất cả 8 ca trên thế giới được ghi nhận: Thái Lan 2, Ấn độ 2, Iran 2, Hoa Kỳ 1, và Pháp 1. Đây là những trường hợp ngoại lệ rất hi hữu mà thôi.
Dơi và bệnh dại
Dơi sống về đêm, ban ngày ngủ, tối bay đi kiếm ăn. Thức ăn của dơi là những loại côn trùng bay trong đêm để đi phá hại mùa màng. Cũng có loại dơi chỉ ăn có trái cây mà thôi. Khi đậu ngủ, dơi móc hai chân lên cao và đầu thòng ngược xuống đất.
Nơi dơi thường trú ẩn là dưới những nóc nhà, trong mái nhà thờ, dưới dạ cầu, trong các tàng cây xum xê, trong các bọng cây hoặc trong các hang động.
Tại Canada, mỗi năm vào mùa đông dơi thường di chuyển xuống phía nam ấm áp hơn.
Trong thực tế, ít có ai biết rõ về con dơi.
Tại Việt Nam, dơi được thấy bán ở một số nơi để người ta mua về nấu cháo ăn cho mát? Phân dơi rất được ưa chuộng trong việc trồng tỉa.
Tại Bắc Mỹ, các nhà khoa học đều xác định dơi là loài vật rất nguy hiểm vì nó có thể mang mầm bệnh dại.
Việc hít thở một số lượng lớn các tiết vật và bụi bậm từ phân dơi trong các hang động cũng có thể là nguyên nhân lây nhiễm bệnh dại.
Tại Canada, Anh Quốc, Hoa Kỳ, và Đông Âu đã có người chết vì bệnh dại do dơi lây truyền rồi.
Tại Châu Mỹ La Tinh, loài dơi hút máu (vampire) mang mầm bệnh dại cũng đã gây thiệt hại nhiều cho ngành chăn nuôi bò.
Từ năm 1996 đến năm 2000, có khoảng 131 con dơi mang bệnh dại đã được xác định tại tỉnh bang Ontario, Canada.
Vậy, làm sao chúng ta biết được dơi có bị dại hay không?
Bằng mắt thường chúng ta không thể nào biết được. Chỉ có qua xét nghiệm của labo mới biết được mà thôi.
Trong thực tế, có một vài dấu hiệu có thể giúp ta nghĩ rằng con dơi đã mắc bệnh dại. Đó là những khi dơi xuất hiện vào những giờ giấc bất thường, như lúc ban ngày, trên sân cỏ, hoặc nó cả gan bay là xà vào nhà chúng ta vào những lúc trời sáng tỏ. Trường hợp nầy chúng ta nên thận trọng bắt nó, tránh đừng để cho nó quào hay cắn, hoặc tìm cách an toàn giúp cho nó bay ra ngoài. Nếu không xong, chúng ta phải nhờ đến các công ty chuyên môn đến bắt dơi để gởi đi xét nghiệm.
Nếu chẳng may bị dơi cắn hay quào rồi thì phải rửa kỹ vết thương bằng savon, rồi bôi chất iodine lên và hãy đến bệnh viện để được khám nghiệm ngay lập tức.
Quan sát khắp nhà, kiểm soát tất cả ngõ ngách, lỗ hở dưới mái nhà, lỗ ống khói vv…Tất cả phải được bịt kín lại bằng lưới để tránh hậu họa.
Kết luận
Bệnh dại là một bệnh cực kỳ nguy hiểm từ thú vật lây truyền sang cho người. Đây là một bệnh lây truyền từ thú vật đã làm bận tâm không ít giới trách nhiệm về y tế công cộng.
Nên nhớ là chỉ có chủng ngừa đúng cách và kịp thời mới có thể cứu mạng được.
Ngoài ra không còn có cách nào khác hết./.
Tham khảo
- WHO- Rabies-Guide for Post exposure prophylaxis
http://www.who.int/rabies/human/postexp/en/
- For a good paper on Human Rabies Prevention and Treatment:
http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/00056176.htm
- For info on rabies statistics in the USA, visit:
http://www.cdc.gov/rabies/epidemiology.html
- For some really neat Frequently Asked Rabies Questions:
http://www.cdc.gov/rabies/qanda/general.html
For some nice Q and A about Bats and Rabies:
http://www.cdc.gov/rabies/qanda/bats_camps.html
For more on Rabies Diagnosis (incl some great pics of FA testing and Negri Bodies):
http://www.cdc.gov/rabies/diagnosis.html
Video:
1) Rabies symtoms (triệu chứng bệnh dại ở người và ở chó)
http://www.youtube.com/watch?v=oBn385Mun6A
Video
2) Rabies diagnosis (chẩn đoán bệnh dại)
http://www.lihatvideo.com/rabies-diagnosis/mAkMaHyu82c
Video:Hydrophobia (người mắc bênh chó dại rất sợ nước)
http://www.youtube.com/watch?v=_MwCOg_amyg&feature=related
- Centers for Disease Control & Prevention (CDC), Rabies
http://www.cdc.gov/ncidod/dvrd/rabies/
- Renseignement sur la Rage
http://www.gov.mb.ca/health/publichealth/cdc/fs/rabies.fr.pdf
- CDC- Take caution when bats are near
http://www.cdc.gov/Features/Bats/
- CDC-Health information for travelers to VietNam
http://wwwnc.cdc.gov/travel/destinations/vietnam.htm
- Người có thể nhiễm bệnh nếu ăn phải tiết canh chó dại” (Theo Tuổi Trẻ, 12/6)
http://ybacsi.com/y-hoc-pho-thong/show.php?get=1&id=yhocphothong/thamvansuckhoe/20_033
Montreal, 2014
Gửi ý kiến của bạn
