[Trong bài trước, người viết dùng chữ "của mình", là muốn nhấn mạnh tới cái số phận nghiệt ngã của những kẻ chỉ mong được say xỉn, để văng tục bằng tiếng mẹ đẻ, còn lúc bình thường thì lại quen miệng xài f. f., hay "òa òa", "e, e" (yeah, yeah)...]
Bây giờ nói đến số phận của chính "cái gọi là" tiếng mẹ đẻ, khi bị (chuyển) dịch.
Bản dịch sẽ bớt sai sót, nếu:
Người dịch cảm thấy thoải mái khi sử dụng tiếng... Việt.
Trong một viết nhan đề Tiếng Việt S.O.S, trên tờ Thể Thao & Văn Hóa, (số 15, ngày 20.2.2001), mục Diễn Đàn Văn Hóa, Dương Tường, nhân "vừa đọc bài phỏng vấn Giáo sư Cao Xuân Hạo về tình trạng báo động hiện nay trong tiếng nói và viết tiếng Việt" [tôi đề nghị sửa lại là: "... trong nói và viết tiếng Việt..."], đăng trên báo TT&VH số ra ngày 2.2.2001, đã hoàn toàn đồng ý với bạn của ông. Theo tôi, có vẻ như ông không được thoải mái cho lắm, khi đưa ra ý kiến cụ thể sau đây:
"Có một điều nghịch lí là từ sau thống nhất đất nước, hàng loạt từ địa phương ở miền Nam tràn ra miền Bắc, dần dần lấn lướt thậm chí thay thế những từ đã chuẩn hóa từ nhiều đời. Lợn lành chữa thành lợn què, đang trương biển Công Ty Gạch Hoa lại sửa thành Công Ty Gạch Bông, đang thiếp mời lại sửa thành thiệp mời, đang kem cốc lại sửa thành kem li. Trên thực đơn của các hàng ăn, các chữ rang và rán biến mất, nhất loạt thay thế bằng chữ chiên: cơm chiên thay vì cơm rang, cá chiên, đậu chiên, khoai tây chiên thay vì cá rán, đậu rán, khoai tây rán... Trong ngôn ngữ mọi nước, tiếng dùng ở thủ đô bao giờ cũng được coi là chuẩn mực, quyết không thể đem tiếng địa phương thay thế. Hiện tượng này nếu diễn ra theo chiều ngược lại, nghĩa là đem những từ miền Bắc thay thế cách gọi của miền Nam, cũng là vô lối, không thể chấp nhận được."
Sự thắng thế của những từ miền Nam tại miền Bắc, như trên, theo tôi, là do vấn đề tiện dụng, theo cả nghĩa kinh tế của từ này: nếu trên thực đơn để là cá chiên, chẳng khách ăn nào sờ tới món này, là nó biến mất.
Trường hợp gọi là vô lối, đã xẩy ra rồi, chứng cớ là Sài Gòn bị đổi tên, chắc là ông Dương Tường không để ý tới, bởi vì ông vẫn quen miệng gọi là Sài Gòn.
Theo tôi, rán được dùng ở miền Bắc, tức là một nửa đất nước; chiên, cả một nửa còn lại. Khi Dương Tường coi từ rán là của cả nước, theo nghĩa được chuẩn hóa lâu đời, dù muốn dù không, người đọc có cảm tưởng, ông sẽ thoải mái khi ăn chả rán, thay vì chả chiên, tuy cùng là một món ăn.
Đâu phải mưa ô buy vào thành phố"...
1954, vào Nam, thi sĩ Thanh Tâm Tuyền có lẽ là một trong những người đầu tiên có những dòng thơ văn về Hà Nội, bên cạnh những dòng nhạc của một "Mưa Sài Gòn, Mưa Hà Nội", hay "Hướng Về Hà Nội".
Câu thơ trên, tôi chỉ nhớ loáng thoáng, trong tập "Tôi không còn cô độc", đã một thời làm ngơ ngẩn cả đám bạn bè hồi cùng học trung học.
Ngớ ngẩn, đúng hơn.
Số là Phạm Năng Cẩn rất mê câu thơ đó. Anh cứ ngâm đi ngâm lại khiến Nguyễn Quốc Sủng đâm ra thắc mắc, hỏi, mưa ô buy là mưa gì" Tôi nhớ là, bạn Cẩn ngớ ra, và... cương đại: mưa ô buy là một thứ mưa bụi (buy biến thành bụi), hạt lấm tấm như nhũ kim cương trên những chiếc áo Mùa Thu, Hà Nội!
Sủng coi bộ không hài lòng với một lời giải thích rất thơ như vậy. Một bữa, trong lúc cả đám vây quanh nhà thơ, anh hỏi. Thi sĩ trả lời: ô buy là một từ tiếng Pháp, obus. Mưa ô buy là mưa đại bác, mưa trái phá!
Sau này tôi được biết, người miền nam gọi trái phá là trái ô buy. Họ gọi phạm nhe là người y tá, và hồi mới vào Sài Gòn, tôi đã từng khổ sở vì không hiểu nghĩa của nó, sau cùng truy ra, là do từ tiếng Pháp, infirmier.
Nước Pháp, "hóa thân" vào miền nam, qua từ obus; rồi miền nam "hóa thân" vào từ ô buy, và được một nhà thơ miền bắc âu yếm sử dụng cho... Hà Nội, ôi chao số phận của "trái đại bác" Tây, nhờ một miền đất, rồi nhờ một nhà thơ, biến thành cơn mưa bụi ở một miền đất khác, trong cùng một quê nhà, sao mà may mắn hơn cái từ chiên hẩm hiu thế!
Bởi vì không phải ngẫu nhiên mà nhà thơ sử dụng từ "mưa ô-buy": ông vẫn bị những cơn mưa từ cái thành phố mà ông từ bỏ ám ảnh, cũng như không phải ngẫu nhiên mà ông bạn ngày xưa của tôi tán ẩu, ông cũng bị ám ảnh....
Nhân chữ chuẩn hóa lâu đời tôi lại nhớ đến Lévi-Strauss; ông cho rằng từ ngữ vốn không phải là của chung, mà là của riêng, giống như ngày xưa, khi đi thi, mà dùng một chữ của vua dùng, là phạm húy, có khi mất luôn cái chỗ đội nón; nhưng, như một vòng tròn luẩn quẩn, khi những chữ được những nhà quyền quí dùng chán chê, vứt bỏ, lúc đó thứ dân lại mang ra xài, và ngược lại.
Chiên được người dân cả hai miền sử dụng, biết đâu đấy, chính nó đang mang thông điệp thống nhất, và người dân miền bắc có vẻ đã đến lúc quá chán cái gọi là chuẩn hóa lâu đời rồi cũng nên...
NQT
***
[Dưới đây, xin đăng lại bài viết của Trần Trọng Hoàng Bách, đăng trên diễn đàn Talawas, để độc giả VBOL tiện theo dõi]
ĐA ĐA
Thưa các vị diễn đàn,
Phần đông các vị đã lên tiếng ở diễn đàn này đều có vẻ ủng hộ đa dạng, đa chiều, đa nguyên... khiến tôi thấy rất an toàn. Ông Nguyễn Anh Cơ còn đặt vấn đề rất thoáng, không cần phân biệt đông tây. Sau đó lại thoáng hơn nữa, vạch một con đường rộng rãi từ nhất nguyên qua nhị nguyên lên thẳng đa nguyên. Tôi thì muốn không phân biệt nguyên lí, địa lí, thuyết lí, nên sẵn sàng nối từ nhị nguyên qua tam đoạn luận, tứ diệu đế, ngũ hành, lục gia, thất miếu, bát quái, cửu trùng, thập tông. Nhưng e như vậy không lên tới đa nguyên mà tới đa đa là cùng. Vậy xin làm một việc khác:
Tôi cũng tán thành đa nguyên trong dịch thuật như ông Nguyễn Anh Cơ đề nghị. Tất nhiên tôi còn tán thành việc dịch là cướp và dịch là tiêu vong linh hồn như ông Nguyễn Quốc Trụ tiết lộ [hai bài viết này đã đăng trên Tin Văn VBOL], mặc dù hành động cướp và việc linh hồn đang sống chuyển sang từ trần chắc là không diễn ra cùng một chớp mắt. Có thể từ trần trước, cướp sau. Có thể vừa biệt kích xong thì hồn vong thân. Tôi đã quen sống không thắc mắc với những điều còn khó hình dung hơn nhiều. Sau khi đồng ý để dịch giả rộng quyền như vậy, thậm chí cả quyền đụng vào cốt tuỷ tiếng Việt như ông Nguyễn Quốc Trụ có ý biểu dương, độc giả như tôi tất nhiên cũng rộng quyền chọn lựa. Đồng ý với nhau về nguyên tắc như thế thì dễ lắm. Nếu có một nguyên tắc ngược hẳn, tôi lại sẵn sàng đồng ý, vì đối phó với mọi nguyên tắc là cách sống thọ nhất của người trong nước.
Vấn đề của tôi là: rộng quyền chọn giữa những bản dịch tồi tệ, tất nhiên là mỗi cái tệ một kiểu, hết sức đa dạng (nhân đây xin nói là so với sự giầu có của cái dở thì cái hay bao giờ cũng là con nhà nghèo), thì xin lỗi các vị, tự do kiểu ấy là tự do chọn giữa đống rác, chắc ông Nguyễn Anh Cơ không có ý cho là thứ những người bới rác đang cần. Xin kể ra đây vài khả năng chọn lựa tự nguyện của người đọc:
a) Chọn giữa cái không thể hiểu nổi này và cái cực kỳ tối nghĩa kia. Ví dụ 1: "Mà bề ngoài của ông cũng không thuộc lứa đàn ông mà đàn bà sẵn sàng tha thứ và đánh giá rộng rãi hơn về sự thiếu trí tuệ. Tên của ông bị rút gọn lại chỉ còn là Appin và tên húy Cornelius dường như chỉ là một nghi thức rửa tội vô hình vô dạng." (Saki Munro, Khi mèo nhà biết nói, bản dịch của Phương Lê, tạp chí Văn hoá-Văn nghệ công an tháng 12.2001). Ví dụ 2: "Đây là thắng lợi của sự tích cực tham dự văn học. Người ta có thể viết thứ văn học này. Việc tích cực tham dự văn học đã không kết thúc cùng với việc gắng sức cho nền văn học hiện thực của chủ nghĩa xã hội." (Văn học ở chỗ nói ra chân tướng, các nhà văn giải thưởng Nobel nói về Guenter Grass, Phó Thiên Tùng dịch, Văn Nghệ, số 17.2000). Ví dụ 3: "Với những gì là hành động nói riêng, tất cả đều vượt qua như xuyên qua một cặp đôi mà người ta khớp vào cho đúng" (Trò chuyện với Patrick Modiano, Trần Hinh dịch, Văn Nghệ số 50.1999). Tôi chịu thua việc đánh giá rộng rãi hơn về sự thiếu trí tuệ và tên húy là nghi thức rửa tội vô hình vô dạng trong ví dụ 1. Tôi đầu hàng trước sự tích cực tham dự văn học của ông Guenter Grass trong ví dụ 2, nên vui vẻ chọn ví dụ 3, vì hai dịch giả trên kia còn có vẻ hiểu một vài phần câu dịch, còn dịch giả thứ ba thì cũng như tôi, tuyệt đối không hiểu gì hết.
b) Chọn giữa cái cẩu thả này và cái lôi thôi lủng củng kia. Ví dụ 1: "Thường tôi đi ngủ tương đối sớm, nếu như có được sự dễ dàng." (Trò chuyện với Patrick Modiano, như trên). Ví dụ 2: "Những lời lẽ đã chĩa vào nền chuyên chế quốc xã của ông, có thể cũng sẽ thích hợp dùng cho thời kỳ cách ly chủng tộc ở Nam Phi." (Văn học ở chỗ nói ra chân tướng, như trên). Thấm nhuần không khí dịch thuật này, tôi cũng xin phép đặt câu như sau: "Nếu như có được sự dễ dàng, tôi sẽ chọn ví dụ 2, bất chấp sự phê phán chĩa vào khái niệm "cách ly chủng tộc", vì có thể cũng sẽ thích hợp dùng cho những chọn lựa khác." Các dịch giả trên đã nẫng ngoại tệ mạnh trong nhà băng văn hoá của thiên hạ, đem về xài không thèm đổi ra tiền mình. Nay tôi lại cướp được một nước sái, chẳng biết có được ông Nguyễn Quốc Trụ tán thưởng không"
c) Chọn giữa cái sai này và cái sai khác. Ví dụ 1: C. McCullough, Tiếng chim hót trong bụi mận gai (nguyên tiếng Anh: The Thorn Birds). Ví dụ 2: Truyện cổ Grimm, Cô bé quàng khăn đỏ (nguyên tiếng Đức: Rotkaeppchen). Những cái sai có vẻ vô thưởng vô phạt như vậy lại không hề vô hại: lâu dần, người đọc nghiêm túc mất hẳn lòng tin vào các bản dịch. Thà đánh vật với cuốn từ điển ngoại ngữ tự học để mò mẫm từng chữ trong nguyên bản còn hơn.
d) Chọn giữa một mẫu số chung duy nhất. Tôi cũng nhận là văn chương Việt Nam thiên về tình cảm, phải khéo lắm mới không thành đa cảm. Học trò tôi bình thường rất thực dụng, không tặng hoa ngày các nhà giáo nữa mà tặng bàn là hơi và chảo chống dính, nhưng cứ động bút viết bài tập làm văn là thành các nhà lãng mạn chân chính và rất chuộng những ví von mầu mè. Cái tiếng Việt chảy nước đầm đìa ấy ở đâu ra" Một phần rất lớn ở các bản dịch tác phẩm nước ngoài sang tiếng Việt. Hạng trên một chút thì có Một mình với mùa thu (Pautovski), Bản du ca cuối cùng (E.M.Remarque), Cây phong non choàng khăn đỏ (Aitmatov)..., hạng dưới thì không tả xiết: Chiều tàn thu muộn, Người giầu cũng khóc, Nỗi lòng thấu trời xanh, Thiên thần gẫy cánh, Dòng đời nghiệt ngã, Đêm trước một rạng đông vô vọng... Các nhân vật của ông Beckett nói tiếng Việt cũng bóng bẩy nhịp nhàng như các nhân vật của ông Shakespeare, mà các nhân vật của ông Shakespeare thì nói tiếng Việt không khác mấy các nhân vật phim Hàn Quốc lồng tiếng. Thế thì nhạc heavy metal do băng Sài Gòn Huớng dương đồng nội chơi có mùi tiến chiến cũng phải. Để bổ sung các nguyên tắc dịch chưa biết có khả thi không mà các vị đã nêu, tôi xin nêu thêm cái nguyên tắc đã thành hiện thực phổ quát là: Dịch là pha nước ngọt. Ông Nguyễn Anh Cơ có vẻ dễ tính, chắc đôi khi cũng thú món xi rô này.
Những ví dụ như đã dẫn nhan nhản trong mọi tờ báo và tạp chí, không ai buồn trách nữa. Một lúc nào đó chúng ta sẽ coi đó là đương nhiên. Vận động của ngôn ngữ mà!
Trần Trọng Hoàng Bách (Lái Thiêu).
Gửi ý kiến của bạn
