Trang Sử Việt: Phan Đình Phùng

(1847 - 1895)

Phan Đình Phùng quê huyện La Sơn, Hà Tĩnh. Đỗ Tiến sĩ năm 1877, làm quan đời vua Tự Đức, được bổ làm Tri huyện Yên Khánh (thuộc Ninh Bình), rồi về triều giữ chức Ngự sử.

 .

Ông tính thẳng thắn, cương trực. Năm 1882, ông dân sớ đàn hặc Thiếu bảo Nguyễn Chánh về tội không tiếp viện, khi thành Nam Định bị quân Pháp tấn công, nên các quan lại nhiều người cảm phục nhưng cũng lắm người ghét. Năm 1883, ông chỉ trích các quan phụ chính đại thần về việc phế lập các vua không theo di chiếu Tiên đế nên bị Tôn Thất Thuyết cách chức, ông về quê nhà phụng dưỡng mẹ già.

 .

Năm 1885, hưởng ứng chiếu Cần Vương, ông chọn vùng núi ở hai huyện Hương Sơn và Hương Khê thuộc tỉnh Hà Tĩnh làm chiến khu, ông giữ chức Hiệp thống quân vụ, lãnh đạo quân Cần vương, chống Pháp ở 3 tỉnh: Hà Tĩnh, Nghệ An, Quảng Bình. Ông đã tổ chức lực lượng Nghĩa quân như quân đội chính quy, từng đội được trang bị một kiểu quân phục và vũ khí có súng đầy đủ. Trong lực lượng của ông có nhiều người tài: Tiến sĩ Phan Trọng Mưu, Cao Thắng, Cao Nữu... Cao Thắng đã mở lò đúc súng ở bản doanh Vụ Quan. Sau khi vua Hàm Nghi bị Trương Quang Ngọc bắt nạp cho Pháp, cụ Phan đem quân đến bắt tên Việt gian Ngọc trị tội. 

.

Pháp cử Hoàng Cao Khải, Nguyễn Thân dụ ông hàng, dụ hàng không được chúng đào mồ mả tổ tiên dòng họ Phùng và bắt giam người thân của ông. Người ta thấy đau lòng nên báo cho ông biết, ông ngậm ngùi nhưng vẫn khẳng khái: “Ta chỉ có một ngôi mộ to, ta phải giữ là nước Việt Nam, người bà con to, ta phải cứu là mấy mươi triệu đồng bào Việt Nam”. 

Ông luôn tha thiết yêu quê hương mến giống nòi, dù là kẻ lầm đường lạc lối, đi lính cho thực dân Pháp, ông vẫn dặn dò Nghĩa quân: “Khi giao tranh, vạn bất đắc dĩ mới giết người Việt đi lính cho Tây, bởi họ là đồng bào của chúng ta”.

Phan Đình Phùng chẳng những là nhà quân sự tài ba, còn là một nhà thơ lỗi lạc. Bài thơ “Thuật Hoài” của ông, tâm tư yêu nước nồng nàn và ngậm ngùi trước cảnh quê hương đang tang tóc bởi quân ngoại xâm.

  

  Nguyên văn:
 Nhung trường phụng mạng thập canh đông

   Nghĩa Nôm: 
Vâng mệnh ra quân đã mấy đông

  Ông là thủ lĩnh của Văn Thân, chỉ huy lực lượng Nghĩa quân trên 10 năm chống thực dân Pháp. Ông bị bệnh mất ở chiến khu ngày 28-12-1895. Đại uý Pháp là Gosselin đã thán phục ông, trong sách Empire d’ Annam viết: “Quan Đình nguyên Phan Đình Phùng, biết huấn luyện binh sĩ, phát triển lực lượng... súng của ông đúc thật nhiều, giống hệt như súng Pháp, chỉ vì thiếu xẻ rãnh, nên đạn bắn không được xa”.

     Giặc Pháp và bọn tay sai vừa lúng túng vừa tìm cánh cứu nguy, nên chúng tìm mọi thủ đoạn thâm độc, đến bắt người thân và đào mồ mả tổ tiên của cụ Phan, nhưng Cụ khảng khái đặt quyền lợi quốc gia và dân tộc lên trên quyền lợi gia đình. Pháp thấy vậy, chúng sai tên việt gian Nguyễn Thân đem quân đông đảo đàn áp Nghĩa quân. Mặc dù ở yếu thế, nhưng Nghĩa quân vẫn đánh trả kẻ thù thất điên bát đảo.       

 

  Cảm mộ: Cụ  Phan Đình Phùng