Chúng ta có khuynh hướng thể hiện rằng mình cũng có điểm giống với những người khác, chẳng hạn như giống những người nổi tiếng trên mạng xã hội, để có thể cảm thấy mình thuộc về một đám đông, một nhóm người hay một cộng đồng. Và đôi khi mong muốn thể hiện sự tương đồng với mọi người mạnh mẽ đến mức khiến người ta bất chấp theo đuổi trào lưu dù biết điều đó không phù hợp hoặc không tốt với mình.
Không chỉ những phụ nữ yêu thích thời trang mới dễ bị ảnh hưởng bởi các trào lưu mới, thực tế là đang có khá nhiều tranh luận về việc liệu hiện tượng này có đặc biệt mạnh mẽ trong giai đoạn trung niên hay không. Vậy, tâm lý học nói gì về việc chạy theo trào lưu? Có cách nào để không bị ám ảnh cứ phải liên tục chạy theo các trào lưu mới không?
Khát khao kết nối xã hội nhìn từ góc độ của sự tiến hóa
Trước tiên, hãy yên tâm rằng việc chạy theo các trào lưu mới không phải là dấu hiệu của tính cách yếu đuối hay vấn đề sức khỏe tâm thần. Thay vào đó, theo nhà tâm lý học Pamela B. Rutledge, điều này hoàn toàn bình thường. Lý do là bởi vì con người có nhu cầu cơ bản là “kết nối xã hội,” nghĩa là mong muốn được thuộc về một nhóm người, một cộng đồng nào đó và có sự kết nối với người khác.
Rutledge giải thích: “Thời hoang sơ, kết nối xã hội rất quan trọng cho sự sống còn của chúng ta, là động lực mạnh mẽ khiến chúng ta khát khao được thuộc về một bộ lạc.”
Kết nối xã hội quan trọng đến mức được coi là một trong những nhu cầu cơ bản của con người. Nhiều lý thuyết tâm lý học, bao gồm mô hình Tháp nhu cầu của Abraham Maslow (Maslow’s canonical hierarchy of needs, 1950) và Lý thuyết về quyền tự quyết (Theory of self-determination, 1980), cho rằng rằng kết nối xã hội cũng là một nhu cầu căn bản quan trọng như các nhu cầu về cái ăn và chỗ ở.
Lý do là vì con người tiến hóa để sống sót bằng cách hợp tác và phụ thuộc vào nhau. Các nhà khảo cổ học đã phát hiện những bằng chứng cho thấy từ hai triệu năm trước, người tiền sử đã hợp tác để vận chuyển các công cụ bằng đá qua những đoạn đường dài ở nơi hiện nay là Kenya. Sự hợp tác này đã giúp họ sinh tồn trong môi trường khắc nghiệt.
Và mặc dù việc theo đuổi một trào lưu trên mạng xã hội không quan trọng như việc chạy trốn một con Cọp răng kiếm cổ đại, quá trình tiến hóa đã khiến cho bộ não của chúng ta thường chú ý đến các tín hiệu xã hội.
Bộ não xã hội gửi tín hiệu về danh tính của bản thân cho người khác như thế nào?
Nhận thức xã hội là cách bộ não của chúng ta chú ý và phản ứng với người khác, những quá trình này chủ yếu diễn ra ở các phần não liên quan đến thị giác, nhận dạng khuôn mẫu, ra quyết định, khả năng đồng cảm và các chức năng tương tự. Các phần não này bao gồm amygdala (phát hiện nguy hiểm và sự khác biệt) và vùng võ não trước trán (prefrontal cortex, vùng cung cấp suy nghĩ và quyết định).
Nhờ các hệ thống nhận thức phức tạp, bộ não con người rất giỏi trong việc nhận ra các khuôn mẫu và thực hiện những hành vi nhằm thể hiện địa vị xã hội của mình. Điều này có nghĩa là chúng ta có thể sử dụng hầu như bất cứ điều gì (như cách ăn mặc, trang điểm hay ứng xử) để gửi tín hiệu về việc chúng ta thuộc về hoặc có liên kết với một nhóm nào đó.
Khi ai đó gửi đi những tín hiệu xã hội thích hợp, người khác sẽ biết họ thuộc nhóm nào hoặc muốn gắn bó với nhóm nào. Những tín hiệu này có thể rất đa dạng, từ việc dán khẩu hiệu chính trị lên xe hơi cho đến việc chọn thương hiệu thời trang ưa thích.
Những tín hiệu này không chỉ để người khác biết về ai đó mà còn giúp duy trì văn hóa trong một nhóm người, một cộng đồng. Các nhóm, cộng đồng sử dụng dấu hiệu và biểu tượng để giúp thành viên cảm thấy mình thuộc về nhóm, cộng đồng đó, hoặc để những người thích nổi bật có thể thể hiện sự khác biệt của mình. Điều này giải thích tại sao các trào lưu nhỏ như “chân mày Instagram” hay các cách đánh má hồng lại thu hút được nhiều người.
Theo các nhà tâm lý học, khi một trào lưu nào đó đã trở nên quá phổ biến, nhiều người sẽ chuyển sang chạy theo các trào lưu mới (các tín hiệu xã hội khác) để chứng tỏ họ luôn cập nhật khuynh hướng xã hội, đi đầu trong nhóm, cộng đồng của mình.
Liệu các phương tiện truyền thông xã hội có thay đổi cách con người thể hiện địa vị xã hội của mình? Rutledge cho là cũng không hẳn là thay đổi, mà chỉ làm cho các trào lưu lan rộng hơn và nhanh hơn. Lấy thí dụ về thời trang, trước đây, các trào lưu thời trang từ sàn diễn thời trang cao cấp (Haute Couture) sẽ cần nhiều năm để trở nên phổ biến với mọi người. Tuy nhiên, hiện nay, trên các trang mạng xã hội, các trào lưu ngắn ngủi nổi lên và biến mất chỉ trong vài tuần.
Nhưng tại sao các trào lưu lại có sức hấp dẫn mạnh mẽ như vậy? Rutledge giải thích: “Bộ não của chúng ta vốn được lập trình để chú ý đến những điều khác thường. Nên khi có điều gì đó không bình thường, chúng ta sẽ phải kiểm tra.” Do đó, chúng ta thường chú ý đến những gì nổi bật và gây sự chú ý, điều này làm cho các trào lưu trở nên hấp dẫn hơn đối với những người đủ sự táo bạo để thử những điều mới lạ.
Ai cũng có thể bị ảnh hưởng
Không ai miễn nhiễm với việc chạy theo các mốt mới, để ý đến những trào lưu hoặc tín hiệu xã hội. Tuy nhiên, trẻ nhỏ, thanh thiếu niên và người trẻ tuổi dễ bị ảnh hưởng hơn cả, kể cả với những trào lưu nguy hiểm.
Trong quá trình trở thành người trưởng thành và độc lập, trẻ em thường tìm cách để thể hiện cá tính của mình. Điều này có thể khiến các em cố gắng rất nhiều để chứng minh rằng mình thuộc về các nhóm, các cộng đồng được xem là có uy tín. Đồng thời, vì muốn trở nên nổi bật, các em có thể sẽ chạy theo những trào lưu, những mốt đang thịnh hành trên mạng xã hội.
Rutledge cho hay: “Mỗi cá nhân phải tự tìm cách để khẳng định bản thân trong thế giới này. Và để làm điều đó, họ phải hiểu rõ bản thân mình. Vì con người là giống loài sống theo cộng đồng, sự phát triển của chúng ta xảy ra trong môi trường xã hội. Khi người ta càng nhận thức rõ về xã hội xung quanh, họ càng chú ý đến các trào lưu, để theo hoặc từ bỏ. Cảm giác muốn được công nhận và nổi tiếng không thật sự quan trọng, đó là một ảo giác do xã hội tạo ra. Nhưng nhìn từ góc độ sinh học, sự nổi tiếng là điều quan trọng để tìm kiếm và thu hút bạn đời.”
Bộ não của thanh thiếu niên phát triển nhanh và mạnh nhất ở các khu vực liên quan đến nhận thức xã hội. Các nghiên cứu cho thấy khả năng nhận biết và hiểu các biểu cảm trên khuôn mặt của người khác phát triển mạnh mẽ nhất trong giai đoạn dậy thì. Vì vậy, thanh thiếu niên rất nhạy cảm và quan tâm đến bạn bè xung quanh.
Trong khi đó, vùng vỏ não trước trán, khu vực chịu trách nhiệm về suy nghĩ và ra quyết định, phát triển chậm nhất so với các phần khác của não, nên khả năng suy nghĩ thấu đáo và ra quyết định của các em chưa được hoàn thiện. Vì vậy, thanh thiếu niên dễ có những hành động bồng bột, thiếu suy nghĩ, vì muốn gây ấn tượng với bạn bè.
Tương tự, người trưởng thành, lớn tuổi thường cảm thấy tự tin hơn về bản thân, điều này giúp họ không dễ bị cuốn vào những trào lưu mới. Một số nghiên cứu cho thấy sự chú ý đến các tín hiệu xã hội thay đổi theo độ tuổi, càng có tuổi người ta càng ít chú ý đến các tín hiệu xã hội hơn so với giới trẻ.
Tuy nhiên, trong giai đoạn khủng hoảng tuổi trung niên, người ta có thể trở nên nhạy cảm hơn với những phản hồi tích cực từ người khác, và điều này có thể khiến họ dễ thay đổi hành vi hoặc theo đuổi những mốt, những trào lưu mới để được khen ngợi.
Không chỉ trên các trang mạng xã hội mới có các trào lưu và mốt, còn có các tín hiệu xã hội khác như cờ, hình xăm, xe cộ... Vì vậy, những khi người ta chọn cách trang điểm, quần áo, đặt món ăn, chọn khẩu hiệu dán xe, hoặc mua xe, quyết định của họ có thể bị ảnh hưởng bởi mong muốn hòa nhập với một nhóm nào đó, hoặc muốn trở nên nổi bật hơn, chứ không hẳn là vì sở thích cá nhân. Đây là một phản ứng hoàn toàn tự nhiên của con người – chúng ta có khuynh hướng theo đuổi các mốt và trào lưu để hòa nhập hoặc nổi bật giữa đám đông.
VB biên dịch
Nguồn: “Why do we blindly follow trends—even when they’re bad for us?” được đăng trên trang Nationalgeographic.com.
Gửi ý kiến của bạn