Vài ý nghĩ nhân sự ra đi của nhà văn Đặng Tiến

Mấy tháng nay người quen biết với tôi ra đi nhiều tới chóng mặt. Con người ta khi tuổi đời càng cao thì thấy người quen biết của mình “xuống hoàng tuyền” càng nhiều. Lý do là những người không may kia cũng thuộc tuổi cao của tôi (U90) cho nên ‘ra đi’ nhiều thôi.

     Vài tháng trước là GS Nguyễn Văn Trung, rồi gần đây là BS Phạm Gia Cổn, GS Nguyễn Thế Anh, Thi sĩ Thi Vũ, Đốc sự Phùng Minh Tiến, GS Nguyễn Ngọc Kỳ. Mới nhứt là nhà báo Trương Gia Vy, nhà văn phê bình Đặng Tiến (DT). Mỗi người ra đi để lại tiếng khen chê tùy theo quan điểm cá nhơn của người phát biểu. Khen nhiều, chê ít hay ngược lại đều có đối với người nổi tiếng hay đã trở thành gương mặt của quần chúng. Khen chê thường dựa trên sự nghiệp cũng như thái độ chánh trị của người qua vãng.

     Tôi nghĩ là mình nên nói về trường hợp Đặng Tiến, ông và tôi có vài kỷ niệm nho nhỏ với nhau mà ít người biết. Từ đó tôi suy ra con người nhân cách của ông.

     Tôi với DT không phải là bạn, dầu học cùng thời ở cùng trường – khác Ban ngành dĩ nhiên. Năm 1964, trường Đại học Văn Khoa Saigon, sinh viên (s/v) ghi danh làm Cao Học nói chung mà tôi được biết hình như là con số 9 người. Năm sau, 1965, không biết mấy vị kia thế nào, nhưng tôi, NVS, nhận được giấy gọi trình diện nhập ngũ vì thời gian hoãn dịch “đã hết đối với s/v Cao Học.”

     Dựa trên đại ý mấy chữ “việc hoãn dịch đã hết” tôi làm đơn khiếu nại với Nha Động Viên của Bộ Quốc Phòng giải thích rằng qui chế Cao Học của trường ĐHVK khác với qui chế Cao Học của Trường Luật. Ở trường Luật có kỳ thi Cao Học mỗi năm và chương trình Cao Học ở đây là 2 năm. Ở trường ĐHVK không có chuyện thi như vậy mà s/v làm việc từng người riêng rẽ với GS hướng dẫn, chừng nào GS thấy rằng s/v đó hoàn tất Luận văn thì cho trình Luận văn của người đó, nghĩa là không có kỳ thi chung. Thời gian hoàn tất Luận Văn Cao học, thì coi như thời gian của học trình và sẽ được hoãn dịch. Thời gian nầy tùy thuộtc vào s/v và vào GS hướng dẫn Luận Văn.

     Khó lòng cho s/v viết luận văn trong một năm vì GS hướng dẫn không nhiều thời giờ tiếp xúc với sinh viên để chỉ dẫn. Vậy thì xin đề nghị Nha Động Viên cho các s/v Cao học trường Văn Khoa được hoãn dịch hai năm để hoàn tất tất Luận văn, tương đương với thời gian học Ban Cao học của trường Luật khoa.

     Đơn khiếu nại được viết và tôi đi tìm 8 vị anh em cùng trường kia để xin chữ ký. Còn nhớ năm đó tôi gặp s/v Cao Học Pháp Văn Đặng Tiến lần đầu, anh vui vẻ ký vô đơn và nói vui: Ký thì tôi ký, nhưng mấy cha nhà binh trên chóp bu nầy chả nghe gì đâu, họ còn đương bận bịu đánh đấm... tôi thì chưa nhận giấy kêu trình diện nhập ngũ như ông nhưng rồi chắc cũng sẽ có thôi.

     Tôi vui mừng thấy sự xin chữ ký tưởng là khó khăn mà coi bộ trơn tru nên không chú ý tới mấy chữ đánh đấm mà Đặng Tiến đưa ra. Lúc đó là sau thời gian đảo chánh Tổng Thống Ngô Đình Diệm không bao lâu, chuyện chỉnh lý, chuyện hiến ước, ước pháp hình như sôi nổi thường trực.

     Rồi thôi, chúng tôi không có dịp giao tình gì thêm, ai đi con đường nấy, học hành, làm việc và viết lách theo kiểu của mình.

     Hình như năm 1966, bộ Ngoại Giao VNCH mở kỳ thi lấy chừng chục nhân viên với chức danh Tham Vụ Ngoại giao và anh Đặng Tiến được đậu, anh được bổ đi làm việc ở vài nước bên Âu châu cho tới tháng 04/75 thì nhiệm sở không còn nữa. Chuyện nhà văn Đặng Tiến phát biểu nầy nọ về chánh trị sau 1975 thì nhiều người biết, tôi nghĩ là không cần nêu ở đây.

     Nhiều lần qua Paris rồi sang Thụy Sĩ ghé thăm cháu Vy Dân bịnh tật đương được chăm sóc ở Yverdon, tôi may mắn quen biết với anh Thạch, anh em đồng hao với nhà văn Đặng Tiến, đương ngụ tại Lausanne, anh Thạch có nhắc tôi là qua Pháp nên tới Orléans kết bạn với nhà văn Đặng Tiến, khi Thạch biết tôi cũng có viết lách chút đỉnh gọi là cho có người để nói chuyện văn chương khi ở Pháp cho đỡ buồn.

     Rồi thì do thời gian Tây du không nhiều của mỗi lần, tôi chưa ghé Orléans lần nào cho tới năm trước đại dịch, 2019, đi với người bạn trẻ Hoàng Minh người chơi sách có tiếng ở Saigon, ghé nhà anh và được hai vợ chồng anh tiếp đãi thiệt là nồng hậu.

     Hoàng Minh bàn chuyện mua sách gì đó nhiều ít tôi không biết khi hai người rủ nhau lên kho sách, lúc xuống khi anh Đặng Tiến thấy tôi rút ra trên kệ sách trước mặt cuốn Climats của André Maurois mà nhà văn Mặc Đỗ có bản dịch Tâm Cảnh rất hay, DT không đợi tôi hỏi đã hào phóng rút ra thêm bản dịch nói là tặng khách cả hai cuốn – nguyên bản và bản dịch. Tôi ấn tượng với người đối diện không phải vì được hai cuốn sách mà vì cử chỉ thiệt mau mắn của ông khi rút sách ra tặng. Hình ảnh DT với tôi trở về trong trí bằng những bài ông viết cho bán nguyệt san Văn thời Trần Phong Giao coi sóc: bài sâu sắc, nhận định tương đối mới, những tác giả Âu Châu ông đưa ra thời đó đối với những người theo học chương trình Việt nói chung thiệt là cần thiết và hấp dẫn.

Không còn nhớ hết những gì chúng tôi nói chuyện hôm ấy, chỉ còn nhớ đại ý chủ nhà nói rằng mình sưu tập tranh VN để giữ cũng có mà còn cốt để các tranh đó khỏi bị phát tán vào tay những kẻ không biết chơi tranh, chỉ mua để thỏa mãn lòng tự cao của mình khi có chút tiền, chút quyền. Với những người chơi tranh kiểu nầy thì... DT nói tiếp sau cái cười nhẹ như lời than: Tranh thường sẽ có số phận nằm trong tay các sưu tập gia ngoại quốc không biết bao giờ mới chường mặt ra để người đời biết tài của họa sĩ Việt Nam. Trong số tên họa sĩ được nhắc tới tôi nghe và còn nhớ là Nguyên Khai, Thái Tuấn, Duy Thanh, Lê Phổ, Trương thị Thịnh... Trong số các tên tuổi vừa được kể tôi chú ý tới tên Nguyên Khai vì chúng tôi có quen biết nhau.

     Không biết về tranh cũng như thị trường tranh quí ở VN, tôi chỉ âm ừ ghi nhận cho đến lúc về vẫn không có gì góp ý về đề tài nầy...

     Chuyện đã 6 năm qua, sáu năm hai bờ Mỹ Pháp không có dịp gặp lại, chỉ thỉnh thỏang thấy nhau trên FB, thường là DT viết hai chữ mừng vui gọi là góp lời và như là đánh dấu mình đã đọc.

     Tháng 10/2022, nhân đi Paris, tôi có email nói với DT là mình sẽ ghé thăm ông, được trả lời là đang nằm viện. Tháng 11, email lần nữa bạn nói rằng chưa đỡ. Vậy là không gặp nhau trong khi Gare du Nord - Orléans quá gần.

     Giờ thì nghe tin anh ra đi mãi mãi. Những lời khen chê anh không còn nghe được nữa rồi. Với tôi DT thời trẻ đã đóng góp nhiều cho văn học Việt Nam. DT, người với tôi và Nguyên Khai là tằng nỉ (đồng tuế), dễ mến, anh hanh thông trong cuộc đời, khôn ngoan trong đời sống xã hội, có thể nói là có lúc gây vạ miệng, nhưng chắc chắn mọi phán xét nầy nọ không còn làm anh bận tâm.