Đã qua thập niên thứ nhất của thế kỷ XXI, nền văn minh cơ khí vẫn liên tục phát triển với nhà cao tầng, đường cao tốc, phương tiện làm việc và sinh hoạt đều sử dụng máy móc, ảnh hưởng đến cuộc sống thường ngày của mọi người, tạo nên một nếp sống, nếp nghĩ phù hợp. Giữa bộn bề khói bụi, có ai lắng hồn nhớ lại một thuở thanh bình ngày xưa, nghĩ về cảnh “ hôm qua tát nước đầu đình…” “trên đồng cạn dưới đồng sâu, chồng cày vợ cấy con trâu đi bừa…” “Trời mưa trời gió, đem đó ra đơm, chạy về ăn cơm, chạy ra mất đó…?” Có ai nghe những điệu hò cấy lúa, hò đạp nước, hò giã gạo… trên làn sóng điện hay tại những buổi trình diễn công cộng mà nhớ lại hay tưởng tượng được khung cảnh và hoàn cảnh thực sự của những câu hò điệu hát này? Tìm đâu những hình ảnh sinh hoạt đó, và những công cụ gắn liền với đời sống một xã hội nông nghiệp? Hãy thử đến với Nhà Trưng Bày Nông Cụ của Xã Thủy Thanh, huyện Hương Thủy, tỉnh Thừa Thiên-Huế, tại khu vực Cầu Ngói Thanh Toàn.
Về nông cụ thì phong phú hơn, dạo quanh đây một vòng là có thể hình dung ra quy trình lao động của người nông dân để làm ra hạt gạo. Trước tiên là cày, bừa, trục, khi bắt đầu làm đất. Lại có cả hình ảnh con trâu với người nông dân tay cầm roi, người khoác chiếc áo tơi (áo khoác đan bằng cói hay lá kè, có thể vừa che mưa vừa chống lạnh.)
Hỡi anh đạp nước một mình
Cho em đạp với chung tình với anh.
Anh còn đạp nước nữa thôi
Cho em đạp với kết đôi nghĩa tình.
Ơi em ơi, anh ngồi đạp nước ngó qua
Thấy em tát nước một mình anh cũng xót xa trong lòng.
Ơi anh ơi hai đứa mình vô can vô cớ
Khi không mà gặp nhau trữa ( giữa)đồng.
Vương lấy chữ tình đêm nhớ ngày thương.
Ơi em ơi hai đứa mình không phải bà con thân thích
Không phải máu huyết mẹ sinh
Khi không mà gặp nhau trữa đồng
Mà thương đoạn nhớ đành
Đó là ông trời côi ( trên) đã định
Nên hai đứa mình mới thương nhau.
Ở góc bên phải của Nhà Trưng Bày chẳng có nông ngư cụ nào hết mà là các vật dụng sinh hoạt, một cái quạt mo đặt trên một cái chõng (giường nhỏ), hai chiếc gối, bên cạnh có treo một cái nôi, tất cả đều bằng tre. Tưởng chừng như không có gì để nói ở đây, nhưng thật bất ngờ, Mệ vẫn dừng lại và kể : Mới đầu vợ chồng thương yêu nhau lắm. Thằng chồng nói, kê đầu trên gối tre không êm, em kê trên tay anh nì. Rứa mà tới khi con đầu lòng mới mấy tháng hắn đã nghe ai đó dỗ ngon dỗ ngọt mà bỏ lơ con vợ. Làm thân đàn bà khổ lắm, con vợ biết làm chi mô, cứ than thân trách phận như ri nì:
Ơi anh ơi, hai đứa mình đoạn tình bối rối
Anh không nhớ khi dang tay thế gối cho em kê.
Rượu nồng ai phục anh đã say mê
Anh quên tình chồng nghĩa vợ để mấy lời thề cho em mang.
Ơi anh ơi con chim xa rừng còn thương cây nhớ cội
Anh xa em rồi tội lắm anh ơi…
Chả thà anh không thương em thì thôi
Đã thương em rồi có một đứa con trẻ anh lại bỏ em khúc nôi nửa chừng.
Ơi anh ơi em xa anh chưa đầy tháng
Mà nước mắt lai láng hết hai mươi tám đêm ngày.
Răng chừ nước ráo lòng may
Nước sông Hương hết chảy duyên nợ này em mới hết thương anh!
Cũng may là thằng chồng còn biết nghĩ, nghe con vợ nói rứa hắn cũng động lòng mà quay trở lại:
Thôi thì thôi em ơi
Răng chừ đá dựng bể tư,
Núi kia thành bình địa
Khi nớ anh mới dứt từ nghĩa em !
Hỏi Mệ Ngảnh mệ sáng tác những bài này thế nào, mệ nói thiệt tình mệ có biết chi mô, mệ chỉ học bình dân học vụ, cả đời làm nông làm ruộng, nhưng bày đặt hát hò đối đáp như ri thì quen lắm rồi. Tất cả là hò giã gạo cả đó, bắt đầu một người xướng “ khoan ơi khoan mời bạn hò là hò ờ ơ ớ khoan … “, hò một câu thì mấy người khác đệm vô “ hờ ơ hớ ơ …” ( gọi là “xô” ) rồi cứ thế cho đến hết bài. Cái nhà trưng bày ni, kêu là nhà truyền thống cũng được, xã làm năm 2006, đến năm 2008 thì tu bổ thêm thắt vô nhân kỳ lễ hội chi đó trên Huế. Khách về chơi đông lắm, Tây Ta đều có, thấy vui mệ mới đặt bài hò như ri:
Cầu Ngói Thanh Toàn có hàng cây xanh
Cây cao gió mát nở nhiều cành
Lại thêm điện đài xung quanh
Hỡi bà con ơi nhìn xem nhà truyền thống xã Tân Thanh
Hai nghìn lẻ tám rạng danh tuyệt vời.
Quê tôi có chiếc cầu xinh
Chiếc cầu rất đẹp uốn mình bắc ngang.
Tên gọi Cầu Ngói Thanh Toàn
Về cầu gió mát ngắm bảo tàng cây xanh.
Em về Cầu Ngói quê anh
Nếu em không biết để anh đưa về.
Lạ chưa, sao cái xã ở vùng quê lại có nhiều “nghệ sĩ nhân dân” thế này? Chuyện vãn làm quen, lại càng ngạc nhiên khi nghe O Kình (tên O chủ quán) nói: Tui còn đặt bài hò kể hết chuyện Lưu Bình Dương Lễ nữa đó. Chừ không hò nhưng tui đọc cho mà nghe.
Dương Lễ:
Châu Long em ơi tới đây anh hỏi
Có bạn hiền tên gọi Lưu Bình
Công danh vì ngộ chịu cảnh lênh đênh
Nay chừ em cầm đàn ra đi nuôi bạn
Thay thế mặt mình có đặng không ?
Châu Long:
Vâng lệnh phu lang trướng hạ
Thiếp thay chồng nuôi bạn thiếp sợ bỏ quá phòng không
Nuôi Lưu Bình hết khúc giang đông
Em sợ lửa gần rơm lâu ngày cũng cháy lỗi đạo với chồng chàng ơi.
Dương Lễ:
Hỡi em ơi
Ơn hiền thê ngàn năm ghi tạc
Nghĩa hữu bằng bát ngát năm canh.
Thiếp cứ nuôi Lưu Bình kiếm đặng công danh
Dẫu lửa gần rơm lâu ngày có cháy cũng đành nàng ơi.
Châu Long:
Nghe lời chàng phân qua mấy lời thật là đáo để
Dặm quan hà đâu kể bao nài
Sợ lòng quân tử tài cao
Em dời chưn qua khỏi cửa má hồng đào lạt phai.
Dương Lễ:
Em đừng đem lòng nghi ngại
Chữ chung tình kết ngãi phu thê
Em cứ nuôi Lưu Bình cho bảng yết danh đề
Ai có tấm lòng điêu chạ có nhật nguyệt đôi vành chứng minh.
Châu Long:
Nghe lời chàng thề cùng nhật nguyệt
Chữ chung tình da diết keo sơn
Chàng đừng nghe tiếng quyển giọng đờn
Cứ y lời ấy thiếp nguyện xách nón mang vàng ra đi.
Dương Lễ:
Nhớ tới Châu Long lệ tuôn đôi mắt
Nhớ tới bạn Lưu Bình ruột thắt tày da
Thiếp mà giữ trọn đào ba
Chàng nay đâu dám đắm nguyệt say hoa lỗi nguyền…
– Bài và Ảnh: Thân Trọng Sơn