Cũng giống như một cuốn từ điển vật lý, ‘cuốn từ điển’ trong đầu của chúng ta cũng chứa thông tin về các từ, bao gồm các chữ cái, âm thanh và ý nghĩa hoặc ngữ nghĩa của từ, cũng như thông tin về các thành phần câu cú và cách ghép các từ lại với nhau để tạo thành các câu đúng ngữ pháp. ‘Cuốn từ điển’ đó còn là một cuốn từ điển các từ ngữ đồng nghĩa. Nó có thể giúp chúng ta kết nối các từ ngữ và xem chúng giống nhau về ý nghĩa, âm thanh hoặc chính tả như thế nào.
Ngôn ngữ là một phần khiến con người trở nên đặc biệt. Và ‘cuốn từ điển’ trong đầu mỗi người đều không giống nhau. Vậy cách sắp xếp các từ trong ‘cuốn từ điển’ đó hoạt động ra sao?
‘Cuốn từ điển’ trong đầu chúng ta
Mặc dù từ điển vật lý hữu ích cho việc chia sẻ kiến thức, nhưng ‘cuốn từ điển’ trong đầu của chúng ta được tùy chỉnh dựa trên trải nghiệm cá nhân của chính ta. Các từ ngữ trong ‘cuốn từ điển’ trong đầu của những người nói chung một loại ngôn ngữ có thể trùng lặp nhau, nhưng cũng sẽ có rất nhiều khác biệt về nội dung của những ‘cuốn từ điển’ trong đầu chúng ta.
Chúng ta bổ sung từ ngữ vào ‘cuốn từ điển’ trong đầu của mình thông qua học hành, làm việc, văn hóa và những trải nghiệm khác trong cuộc sống. Việc tùy chỉnh này cũng có nghĩa là kích cỡ của ‘cuốn từ điển’ trong đầu mỗi người sẽ hơi khác một chút và thay đổi theo độ tuổi. Các nhà nghiên cứu phát hiện ra rằng một người nói tiếng Anh-Mỹ ở độ tuổi 20 trung bình biết khoảng 42,000 từ khác nhau, và con số này tăng lên khoảng 48,000 ở tuổi 60. Một số người thậm chí còn có vốn từ vựng lớn hơn.
Quý vị có thể hình dung ‘cuốn từ điển’ trong đầu của mình như một cuốn sách, cũng có các trang từ ngữ theo thứ tự bảng chữ cái mà quý vị có thể lật tìm khi cần. Mặc dù nói như vậy để dễ hình dung, nhưng vẫn còn rất nhiều tranh luận về cách tổ chức của ‘cuốn từ điển’ trong đầu mỗi người. Nhiều học giả cho rằng nó có thể không giống như một cuốn sách được sắp xếp theo thứ tự bảng chữ cái.
Có một lý thuyết đã bị bác bỏ là “grandmother cell theory”. Lý thuyết này cho rằng mỗi khái niệm được mã hóa bởi một nơ-ron duy nhất. Điều này ngụ ý rằng mỗi một nơ-ron trong não quý vị sẽ chứa một từ ngữ mà quý vị biết, thí dụ như từ “bà.”
Mặc dù bị bác bỏ, nhưng grandmother cell theory có một khía cạnh cho rằng một số phần của não đối với một số loại thông tin thì quan trọng hơn so với một số loại khác – khía cạnh này có thể đúng. Thí dụ, phần thùy thái dương bên trái có nhiều vùng quan trọng cho việc giải quyết vấn đề ngôn ngữ, bao gồm cả việc truy xuất và tạo ra từ. Thay vì chỉ có một nơ-ron duy nhất chịu trách nhiệm giải quyết một khái niệm, mô hình giải quyết phân tán song song cho rằng các mạng lưới nơ-ron lớn trên toàn bộ não phối hợp với nhau để mang lại kiến thức về từ ngữ khi chúng kích thích nhau.
Thí dụ, khi ai đó nói từ “con chó,” có rất nhiều khía cạnh khác nhau của từ mà não quý vị đang lục tìm, ngay cả trong vô thức. Quý vị có thể sẽ nghĩ tới mùi, tiếng chó sủa hoặc cảm giác khi vuốt ve một chú chó. Quý vị cũng có thể sẽ nghĩ về một chú chó cưng đã cùng lớn lên với mình, hoặc có nhiều cảm xúc khác nhau về những chú chó đã từng tiếp xúc trong quá khứ. Tất cả những yếu tố khác nhau liên quan đến “chó” đều được giải quyết ở những phần khác nhau trong não quý vị.
Sử dụng ‘cuốn từ điển’ trong đầu của quý vị
Một lý do khiến ‘cuốn từ điển’ trong đầu của quý vị không thể giống từ điển vật lý là vì nó rất linh hoạt và có thể truy cập nhanh chóng.
Bộ não có khả năng nhớ lại một từ nào đó rất nhanh. Trong một nghiên cứu, các nhà nghiên cứu đã lập bản đồ thời gian tìm kiếm từ của 24 sinh viên đại học bằng cách ghi lại hoạt động não của họ khi họ đặt tên cho các bức tranh. Họ nhận thấy rằng những người tham gia đã chọn các từ trong vòng 200 mili giây sau khi nhìn thấy hình ảnh. Sau khi chọn từ, não của họ tiếp tục giải quyết thông tin về từ đó, chẳng hạn như âm thanh nào cần thiết để nói lên từ đã chọn đó và bỏ qua những từ liên quan. Đây là lý do tại sao chúng ta có thể nhanh chóng truy xuất các từ ngữ để sử dụng trong các cuộc trò chuyện theo thời gian thực, thường nhanh đến mức chẳng ai chẳng mảy may chú ý đến quá trình đó.
Cho đến khi… chúng ta gặp khó khăn trong việc tra cứu từ. Một lỗi phổ biến trong việc truy phát từ ngữ được gọi là hiện tượng kẹt ở đầu lưỡi. Đó là cảm giác khi ta biết mình muốn dùng từ gì nhưng bỗng nhiên không thể nào tìm ra từ đó ngay lúc đó. Chúng ta thậm chí có thể biết chi tiết cụ thể về từ mà ta muốn nói, chẳng hạn như những từ khác có nghĩa tương tự hoặc có thể là chữ cái hoặc âm đầu tiên của từ đó. Khi có đủ thời gian, từ mà ta muốn nói có thể hiện lên trong đầu.
Những hiện tượng kẹt ở đầu lưỡi này là một phần bình thường với trải nghiệm ngôn ngữ của chúng ta trong suốt cuộc đời, và sẽ tăng lên khi chúng ta già đi. Một lý do được đưa ra là do tuổi tác có thể làm gián đoạn khả năng bật ra âm thanh phù hợp cần thiết để nói từ đã chọn.
Tuy nhiên, đối với một số người, hiện tượng kẹt ở đầu lưỡi và các lỗi phát âm khác có thể gây ảnh hưởng khá xấu. Điều này thường thấy ở chứng mất ngôn ngữ (aphasia), một chứng rối loạn ngôn ngữ thường xảy ra sau khi trung tâm chịu trách nhiệm về ngôn ngữ của não bị tổn thương, chẳng hạn do đột quỵ hoặc suy thoái thần kinh như chứng mất trí nhớ. Những người mắc chứng mất ngôn ngữ thường gặp khó khăn trong việc nhớ lại các từ ngữ.
May mắn thay, có những phương pháp điều trị có thể giúp cải thiện khả năng truy tìm từ ngữ. Thí dụ, phân tích đặc điểm ngữ nghĩa tập sẽ trung tăng cường mối quan hệ ngữ nghĩa giữa các từ. Ngoài ra còn có các phương pháp điều trị như “phonomotor treatment”, tập trung tăng cường việc lựa chọn và tạo ra những câu nói cần thiết cho việc sử dụng từ ngữ. Thậm chí có những ứng dụng trên điện thoại hoặc máy tính giúp truy xuất từ ngữ.
Sắp tới khi quý vị trò chuyện với ai đó, hãy thử suy ngẫm lý do tại sao quý vị lại chọn những từ đó để nói. Hãy nhớ rằng những từ quý vị sử dụng và ‘cuốn từ điển’ trong đầu của quý vị là một phần khiến cho quý vị và tiếng nói của quý vị trở nên độc đáo.
Nguyên Hòa biên dịch
Nguồn: “Your mental dictionary is part of what makes you unique − here’s how your brain stores and retrieves words” của Nichol Castro, được đăng trên trang TheConversation.com.
Gửi ý kiến của bạn