Vì Sao Thường Bị Té Xỉu Khi Đứng Dậy Bất Chợt: Nguyên Nhân Ít Ai Ngờ

 

Người đàn ông 69 tuổi đứng dậy khỏi bàn làm việc tại trạm bảo vệ ở sảnh trước của Veterans Administration Medical Center ở Birmingham, Ala. Ông thường tuần tra lối vào đông đúc của phòng khám, mỗi tiếng một hoặc hai lần. Lần này, chưa đi được chục bước thì ông cảm thấy những triệu chứng quen thuộc và bắt đầu sợ hãi. Tầm nhìn mờ đi. Ông thấy lâng lâng, đồng thời cảm nhận được đôi chân của mình đang run lên như thể ông nặng hơn bình thường rất nhiều. Ông dựa vào tường nhưng biết rằng mình sẽ không trụ được lâu. Ông rút điện thoại ra và kêu cứu.

 

Trong giây lát, ông đã ngồi trên xe lăn, được đẩy thẳng đến khoa cấp cứu. Y tá xác nhận những gì ông đã biết – ông bị huyết áp thấp với tư thế đứng (orthostatic hypotension – OH). Khi nằm thẳng, huyết áp của ông vẫn bình thường. Nhưng huyết áp đột ngột hạ thấp xuống khi ông ngồi dậy. Và khi y tá đỡ ông đứng dậy, nó tụt xuống thấp đến nỗi ông lại suýt bị ngất. Đây là vấn đề đã xảy ra nhiều năm, cứ lặp đi lặp lại, nhưng gần đây, nó đã trở nên tồi tệ hơn nhiều. Ông đã ra vào khoa cấp cứu mấy lần trong vài tháng qua. Các bác sĩ khuyên ông nên uống nhiều nước hơn. Ông làm theo. Và ông cũng đã cố gắng mang vớ bắp chân (compression stockings). Thật khó khăn vì chúng rất nóng, và khi đang mặc quần đùi mà mang vớ như vậy thì ông thấy thật lố bịch. Ông cố ghi nhớ là phải đứng dậy từ từ. Đó là điều duy nhất thực sự hữu ích.

 

Huyết áp hạ thấp với tư thế đứng xảy ra khi máu lên não không đủ do sự thay đổi tư thế. Thông thường, ngồi hoặc đứng sẽ báo hiệu cho các mạch máu ở chân và phần dưới cơ thể co lại, đẩy máu lên tim và cuối cùng là lên não. Sự thay đổi tư thế cũng khiến tim đập nhanh hơn để giúp máu lên não nhanh hơn. Mất nước là nguyên nhân phổ biến gây huyết áp thấp do tư thế. Các mạch máu không thể co lại đủ để đưa máu đến nơi cần thiết vì không có đủ chất lỏng trong vòng tuần hoàn. Các vấn đề về thần kinh cũng có thể gây ra vì chứng huyết áp này. Bởi vì các dây thần kinh báo cho tim đập nhanh hơn và các mạch máu siết chặt hơn.

 

Khi bệnh nhân vào khoa cấp cứu, họ thường được truyền dịch qua đường tĩnh mạch. Nhưng có vẻ như nó không tác dụng gì mấy cho ông. Điều đó khiến các bác sĩ nghĩ rằng trong trường hợp của ông, nguyên nhân là do thần kinh – các dây thần kinh của ông không truyền tải được thông điệp cần thiết. Và đối với bệnh nhân này, thì lời giải thích đó hợp lý hơn, bởi vì rõ ràng có một số dây thần kinh của ông hoạt động không tốt lắm. Căn bệnh thần kinh ngoại biên nghiêm trọng khiến bàn chân của ông gần như tê liệt, cũng đôi khi chúng có cảm giác bị bỏng và ngứa ran như thể đang bị tê rần.

 

 

Đó là buổi sáng sớm khi Bác sĩ Matt Slief, một bác sĩ nội trú vừa xong năm đào tạo đầu tiên, gặp bệnh nhân mới nhất của mình. Bệnh nhân vui vẻ mô tả có hơn một lần ông chỉ đứng dậy thôi cũng bị té xỉu. Bác sĩ Slief nhanh chóng kiểm tra bệnh nhân và hứa sẽ quay lại cùng với các bác sĩ còn lại trong nhóm. Sau khi thăm khám xong, ông vội vã đến phòng họp để gặp Bác sĩ Robert Centor, vị bác sĩ điều trị. Bác sĩ Centor lớn hơn bệnh nhân vài tuổi nhưng vẫn chăm chỉ làm việc – dù ông vẫn thường nói mình đã nghỉ hưu.

 

Sau khi nghe về bệnh nhân có huyết áp hạ thấp với tư thế đứng, Centor hỏi một bác sĩ trẻ: “Nhịp tim của ông ấy là bao nhiêu?” Slief nhanh chóng kiểm tra và nhận thấy rằng mỗi khi huyết áp của bệnh nhân giảm xuống, nhịp tim lại tăng lên. Centor gật đầu và nói: “Trong trường hợp đó, tôi nghi ngờ chứng huyết áp hạ thấp với tư thế đứng của bệnh nhân này không do các dây thần kinh gây ra.” Nếu các dây thần kinh không thể ra lệnh cho các mạch máu co lại, thì chúng cũng sẽ không thể ra lệnh cho tim đập nhanh hơn – vì vậy trong trường hợp bị huyết áp thấp do thần kinh, nhịp tim vẫn ổn định ngay cả khi huyết áp giảm. Và đó không phải là những gì đã xảy ra với bệnh nhân này.

 

Rõ ràng vấn đề của ông không nằm ở dây thần kinh. Và nó dường như không phải là vấn đề với lượng máu, bởi vì việc truyền dịch không có tác dụng gì với bệnh nhân này. Còn những nguyên nhân khác, ít phổ biến hơn. Bác sĩ Centor đã đố nhóm của mình: Vậy nguyên nhân có thể là gì nữa? Vào lần gặp tiếp theo, Slief đã nghĩ ra một khả năng khác, nhưng cũng lo là điều đó nghe có vẻ hiếm hoi.

 

Nhiều năm trước, bệnh nhân từng té ngã trong bồn tắm, bị gãy xương sườn và thủng phổi. Máu lấp đầy lồng ngực và làm xẹp phổi. Ông đã phải nhanh chóng đến bệnh viện. Những bệnh nhân phải nằm một chỗ trong bệnh viện một thời gian sẽ có nguy cơ hình thành cục máu đông trong tĩnh mạch chân, vì họ phải nằm bất động. Cục máu đông hình thành khi máu không di chuyển. Những người này thường sẽ được cho sử dụng thuốc làm loãng máu để giảm nguy cơ đó. Riêng trường hợp bệnh nhân này, vì ông bị máu chảy vào lồng ngực nên thuốc làm loãng máu không phải là một lựa chọn tốt. Các cục máu đông hình thành do tình trạng nằm bất động sẽ làm tắc nghẽn tĩnh mạch, gây sưng tấy và đau đớn; thậm chí chúng cũng có thể gây chết người nếu chạy khắp trong cơ thể rồi bị kẹt lại ở phổi hoặc não. Vì vậy, các bác sĩ đã đặt một bộ lọc vào tĩnh mạch chính đưa máu từ chân trở về tim, được gọi là tĩnh mạch chủ dưới, để đón bắt các cục máu đông, nếu có.

 

Đúng ra thì những bộ lọc sẽ được gỡ bỏ sau vài tháng, khi nguy cơ đông máu giảm xuống. Nhưng có nhiều bộ lọc không được gỡ bỏ đúng theo kế hoạch. Trong trường hợp của bệnh nhân này, nó đã bị bỏ quên trong hơn 15 năm. Slief gợi ý rằng, điều gì sẽ xảy ra nếu bộ lọc đã hoàn thành công việc của nó và thu giữ các cục máu đông và giờ chúng đang chặn toàn bộ mạch máu? Liệu đó có phải là nguyên nhân gây ra chứng OH cho người này không? Centor lắng nghe và nghiền ngẫm. Ông đã làm bác sĩ được 45 năm và chưa bao giờ thấy điều này. Tuy nhiên, đó là một ý tưởng có lý. Rất đáng để xem xét.

 

Một trong nhiều lợi thế của Hệ thống bệnh viện VA là nó có các hồ sơ y tế được vi tính hóa từ nhiều thập niên trước. Slief đã tìm hiểu sâu về lịch sử điều trị của bệnh nhân này và thu được một số kết quả đầy hứa hẹn. Bảy năm trước đó, bệnh nhân có chụp CT cho thấy tĩnh mạch chủ của ông bị tắc gần như hoàn toàn. Liệu có phải lượng máu đúng ra phải chạy từ chân lên não khi ông đứng lên, lại không thể đến đích đủ nhanh do tĩnh mạch chủ bị hẹp?

 

 

Thực sự không có cách nào để kiểm tra giả thuyết này, nhưng nó hợp lý. Các bác sĩ giải thích cho bệnh nhân rằng bước tiếp theo là lấy bộ lọc ra. Bệnh nhân háo hức để thử cách này. Nhóm đã liên lạc với Bác sĩ Bill Parkhurst tại University of Alabama ở Birmingham Hospital, chuyên gia về loại thủ thuật này.

 

Bệnh nhân được gây mê trong cuộc phẫu thuật. Parkhurst luồn một ống nhỏ qua một vết rạch vào tĩnh mạch cổ của bệnh nhân và từ từ đưa nó xuống qua tim vào tĩnh mạch chủ, nơi đặt bộ lọc. Parkhurst sử dụng một dụng cụ kẹp nhỏ để nắm cái móc và kéo bộ lọc lên qua tĩnh mạch chủ và lôi nó ra ngoài qua vết rạch ở cổ bệnh nhân. Tiếp theo, Parkhurst chèn những quả bóng bay nhỏ, thổi phồng lên để mở lại dòng chảy qua tĩnh mạch chủ bị hẹp. Sau đó, ông đặt một ống đỡ động mạch để giữ cho mạch máu mở. Quá trình này được tiếp tục xuống tĩnh mạch chính của mỗi chân. Thủ tục kéo dài sáu giờ và cần chín ống đỡ động mạch, nhưng cuối cùng máu đã lưu thông tốt giữa chân và tim.

 

Lần đầu tiên bệnh nhân đứng dậy sau khi thực hiện thủ thuật, ông đã rất ngạc nhiên. Cơn chóng mặt đã biến mất. Bốn tháng sau, ông vẫn không bị trở lại. Chân còn hơi tê nhưng không bị yếu, không thấy lâng lâng, không té ngã.

 

Chẩn đoán mà Slief đưa ra có vẻ mơ hồ nhưng nó lại chính xác. Slief cho biết, điều đó khiến ông tự hỏi liệu trường hợp này có xảy ra thường xuyên hơn số báo cáo ít ỏi ghi nhận được? Ông sẽ tiếp tục nghiên cứu nó.