(Đọc "Tuỳ Tưởng Lục" của Ba Kim)
Thường khi gặp được một cuốn sách hay là tôi phải đọc một lèo. Có khi thức trắng đêm để đọc cho bằng xong. Chưa xong thì trong người cứ anh ách, ngủ không yên. Lâu ngày thành cái tật, sửa không được.
Cuốn Tuỳ Tưởng Lục tôi đang có trong tay là của một bạn văn trong nước gửi cho. Thỉnh thoảng anh vẫn gửi cho tôi một thứ gì đó, đại loại như trà Tân Cương, cốm Vòng, hoặc tinh dầu cà cuống thứ thiệt, kèm theo một lời nhắn. Thư thì không, tuyệt nhiên. Anh không giấu giếm rằng anh nhát. Lần này có người tin cẩn anh lại gửi quà -- một cuốn sách. Chúng tôi chơi với nhau đã nửa thế kỷ, người nọ thuộc tính người kia, tôi không giận anh vì chuyện đó. Anh biết tôi sẽ thích món quà này.
Mà thích thật. Trước hết, đó là cảm giác gần gụi của thân phận tác giả với thân phận người đọc, của sự đồng cảm. Cứ đọc xong một bài, có khi chỉ một đoạn, lại phải đặt sách xuống, thừ người ra mà ngẫm nghĩ. Có chỗ, ứa nước mắt.
Thích thì thích, nhưng tôi đã không đọc nổi Tuỳ Tưởng Lục của Ba Kim một mạch. Chắc nó cũng có sức lôi cuốn tương tự với những ai từng sống trong xã hội cộng sản và có một chút trăn trở về xã hội ấy (dù chỉ một chút thôi): nó thật sự là cái gì" nó có xứng với ta, với tư cách con người, không" liệu nó còn tương lai không"
Tuỳ Tưởng Lục là lời tâm sự thật thà của một trí thức háo hức đi tìm chân trời mới, rồi bị rơi xuống địa ngục. Trong Tuỳ Tưởng Lục có đủ nỗi nhục nhằn tinh thần và những mất mát làm trái tim suốt đời rỉ máu, không kể đến những đớn đau thân xác.
Tuỳ Tưởng Lục, bản tiếng Việt (nhà xuất bản Văn nghệ Thành phố Hồ Chí Minh, 2002) là một tập những bài viết của Ba Kim trong tuổi trên 80, nghĩ gì viết nấy, không câu nệ thể loại, đề tài. Hai dịch giả danh tiếng - Trương Chính và Ông Văn Tùng - tự chọn các bài để dịch. Sự chọn lựa của hai ông rất khéo: vừa đủ để người đọc được biết về một thảm hoạ xảy ra ở nước láng giềng đã nhiều năm nhưng vì bị bưng bít nên chẳng ai biết nó ra sao, đồng thời cũng không gây nên cơn giận dữ ở các bậc quyền cao chức trọng dễ trạnh lòng. Tuỳ Tưởng Lục nguyên bản tiếng Hoa là một tác phẩm đồ sộ, gồm 5 tập, tập đầu in năm 1978, tập cuối in năm 1986. Những bài được chọn để dịch đều ít nhiều dính dáng tới cuộc "Đại Cách mạng Văn hoá Vô sản" kéo dài mười năm - từ 1966 đến 1975 (1). Người Việt nào từng chịu đựng cuộc Tiểu cách mạng văn hoá vô sản ở Việt Nam (kéo dài và âm thầm) sẽ tìm thấy trong Tuỳ Tưởng Lục (bản dịch) những lý giải cho câu hỏi: vì sao nên nỗi"
Những nghiên cứu khoa học cho ta biết trong trí nhớ của con người có một bộ lọc kỳ diệu. Nó thường xuyên xoá đi giúp ta những hình ảnh xấu, những kỷ niệm buồn. Không có cái bộ lọc ấy thì cuộc sống con người khốn nạn lắm. Thật vậy, tôi cũng thường quên những điều tồi tệ, chỉ những kỷ niệm đẹp mới được ghi lại. Tác giả Tuỳ Tưởng Lục chắc cũng không khác. Không thế, không sống nổi.
Vậy mà, với Tuỳ Tưởng Lục Ba Kim lại chống cái trí nhớ có lợi cho con người. Trải qua những năm tháng bị dập vùi, ngẫm lại thân phận mình và thân phận đồng bào trong cái xã hội "không thể tưởng tượng nổi", ông kêu gọi mọi người không được quên cái Ác và tội của nó. Quên là chết. Nhớ thì đau đấy, khổ đấy, nhưng phải khắc cốt ghi xương, rằng nó đã có, cái Ác, nó hằng có, lúc tiềm tàng, lúc hiện diện, phải luôn luôn cảnh giác với nó, để mặc nó thì con người không thể nào có được cuộc sống yên lành. Phải chặn đứng cái Ác khi còn chưa muộn, phải trói nó lại, cách ly nó khỏi đời sống, tìm mọi cách tiêu diệt nó. Không thể để lũ ác nhân cứ tự do hoành hành, tác yêu tác quái, rồi bất kể hậu quả là thế nào, chúng cứ nhơn nhơn lớn lối với bàn dân thiên hạ, coi như không có chuyện gì xảy ra, chỉ có mình chúng là duy nhất đúng đắn, là vô cùng sáng suốt: "Thành tích là căn bản, sai lầm là nhất thời". Đối với lũ ác nhân dường như cứ đạt được một thành tích nào đó, dù chỉ trong tưởng tượng, thì cái gì cũng được phép. Đánh người tuỳ thích. Giết người tha hồ. Không nghe được.
Gần ba chục năm đã trôi qua kể từ hạo kiếp của Ba Kim kết thúc. Nhưng ông lúc nào cũng bị dằn vặt bởi câu hỏi: lấy gì bảo đảm rằng vào một lúc nào đó, lại không có một tên nào đó, hoặc vài ba tên nào đó, hoặc cả một lũ nào đó, sẽ lặp lại lần nữa, hoặc hơn một lần nữa, cái cuộc thiên hạ đại loạn từng đẩy ông, các bạn ông, và không biết bao nhiêu người Trung Quốc hiền lành vô tội khác, xuống địa ngục"
Trong một bài nói chuyện với giới văn hoá ở Nhật (trong bài không ghi rõ ngày tháng, nhưng chắc chắn là phải sau 1975), Ba Kim cảnh báo: "Mười năm đại hoạ đó là sự việc lớn trong lịch sử loài người, chẳng những dính líu đến chúng tôi, mà còn dính líu đến tất cả loài người". Nếu Đại cách mạng văn hoá vô sản không xảy ra ở Trung Quốc ắt phải xảy ra ở một nước nào khác, ông nói thế.
Ba Kim đúng. Đúng ở chỗ ông đã nói ra. Và sai. Sai ở chỗ ông nói không đủ.
Đúng là cuộc Đại cách mạng văn hoá vô sản không phải chỉ là bài học cho một nước. Nó là bài học chung cho cả loài người. Chưa kể những nơi mà nó khơi dậy những tiểu cách mạng văn hoá vô sản như ở Việt Nam và Cambodia, nơi những di hoạ khủng khiếp của nó không biết đến bao giờ mới hết sạch. Cái hoạ này lớn hơn ta tưởng. Ngay ở châu Âu của truyền thống dân chủ và tự do trong thập niên 60 thế kỷ trước cũng đã có bao nhiêu trí thức ngây thơ hoan hỉ chào mừng những cuộc "vận động", "đấu tranh" của những "mao-nhiều" Trung Quốc, cứ như thể ở đó đang diễn ra một cuộc đổi đời, biến mọi sự xấu thành tốt. Đã có bao nhiêu người ở khắp thế giới gào to "Đông phương hồng, mặt trời lên"" Và cho tới nay rải rác đây đó vẫn còn những "mao ít" mang huy hiệu Mao Trạch Đông trên ngực, miệng hô to: "Cái thế giới này phải cải tạo bằng khẩu súng trường (2)", tay trói du khách bị bắt cóc đem đi giấu để đòi tiền chuộc.
Sai, ở nơi "đông phương hồng, mặt trời lên" không phải chỉ có một cuộc Đại cách mạng văn hoá vô sản. Trước nó đã có hết cuộc "vận động" này đến cuộc "vận động" khác, và cuộc "vận động" nào cũng kết thúc bằng một địa ngục, không phải cho người này thì người kia. Ai theo dõi tình hình Trung Quốc cận đại cũng biết rằng trước cái đận Ba Kim và các trí thức đi theo đảng cộng sản bị hạ ngục, bị trấn áp, đã có biết bao nhiêu nạn nhân thuộc các thành phần khác: đảng viên Quốc dân đảng, viên chức chính quyền cũ, tư sản, địa chủ... và những người được gọi bằng cái tên chung "phản động". Trong Tuỳ Tưởng Lục, Ba Kim quên bẵng những người này. Mà họ cũng là người chứ. Chẳng lẽ ông lại quên rằng ở Trung Quốc mọi cuộc "vận động" "xây" cái này, "chống" cái kia, bao giờ cũng đi kèm với trống rong cờ mở ban đầu và kết thúc thắng lợi với máu chảy, người chết. Lệ là thế. Không thế không phải là cách mạng.
Ba Kim được các nhà phê bình văn học bản địa coi là một trong bốn cây đại thụ của nền văn học Trung Quốc (ba người kia là Lỗ Tấn, Mao Thuẫn, Quách Mạt Nhược). Cách đánh giá của họ không có sự đồng thuận ở bên ngoài Trung Quốc. Nhưng đánh giá theo cách nào thì Ba Kim cũng là một nhà văn lớn. Ông tên thật là Lý Nghiêu Đường, tự Phế Cam, người tỉnh Tứ Xuyên, con nhà giàu có, từng du học Pháp. Năm 23 tuổi, khi còn là học sinh trường trung học La Fontaine ở thị trấn Chateau-Thierry, ông viết cuốn tiểu thuyết đầu tay Diệt Vong, được độc giả rất hoan nghênh. Từ năm 1930-1949 ông viết nhiều (Ái Tình Tam Bộ Khúc, Kịch Lưu Tam Bộ Khúc), dịch cũng nhiều.
Sau năm 1949, khi lục địa Trung Hoa đã hoàn toàn bị nhuộm đỏ, Ba Kim đi theo đảng cộng sản. Tự nguyện hoàn toàn. Một lòng một dạ. Nhưng, với tư cách nhà văn, ông ít viết hơn hẳn so với trước. Nhà trí thức Ba Kim không theo kịp (hay không sực nổi) những khẩu hiệu "Quán triệt phương hướng phục vụ công nông binh, phục vụ chủ nghĩa xã hội", "thực hiện phương châm "trăm hoa đua nở, trăm nhà đua tiếng", "Tiến hành phương pháp chủ nghĩa hiện thực cách mạng kết hợp với chủ nghĩa lãng mạn cách mạng"... Nào có phải chỉ có những khẩu hiệu rổn rảng mà thôi. Theo sau chúng là những cuộc đấu tranh có máu. Nào "Phê phán phim Vũ Huấn" (1951), "Phê phán cuốn "Nghiên cứu Hồng Lâu Mộng" của Du Bình Bá", "Phê phán quan điểm duy tâm của Hồ Thích" (1954), "Chống tập đoàn phản cách mạng Hồ Phong" (1955), "Chống phái hữu trên mặt trận văn nghệ" (1957), "Chống "chủ nghĩa xét lại" (1959). Đây là chỉ nói về các cuộc "vận động" nhằm nện cho trí thức nhừ tử. Chứ còn tư sản, địa chủ thì Mao chủ tịch và các đồng chí của ông ta đã quét sạch sành sanh.
Tất cả sự tàn nhẫn của đảng cộng sản đối với trí thức trong những cuộc "vận động" ấy, xét cho cùng, chỉ có mục đích bắt họ phải khuất phục đảng vô điều kiện. Nhưng chưa đủ, chúng hoá ra mới chỉ là khúc nhạc dạo cho một cuộc "cách mạng" còn tàn bạo và gớm ghiếc gấp bội. Tên của nó là "Đại cách mạng văn hoá vô sản".
Tháng 8 năm 1966, đùng một cái, Ba Kim rơi xuống địa ngục.
Ông tả lại: "... Tôi thật giống như một du hồn bị đưa đến "Thập điện Diêm Vương". Mỗi chuyện tôi làm trong quá khứ đều bị nêu ra, từng cái một, để bỏ tôi vào vạc dầu mà tra tấn, mà thay xương đổi thịt! Mười bức vẽ đưa vong linh đi qua thập điện Diêm Vương, âm khí thê thảm, máu chảy đầm đìa, một không biết mình là người hay là quỷ, là thú vật hay hồn ma, xuống âm ty hay đã xuống địa ngục rồi. Bấy giờ Tiêu San (3) còn sống, sáng dậy tôi mở mắt, nghe tiếng nàng, tôi gọi thì nàng nói: "Không sống nổi nữa!" (Tuỳ Tưởng Lục).
Nói đùng một cái, là vì Ba Kim đang sống yên lành, hơn nữa, còn hữu hảo lắm lắm với chính quyền cộng sản, vào thời điểm ấy ông còn là cán bộ cấp cao về văn nghệ nữa, ấy thế mà một hôm, vừa mới đi tiễn các nhà văn Á-Phi ở sân bay về đến nhà thì thấy người của cách mạng ập tới, túm lấy, giải đi. Úm ba la, Ba Kim thành "đối tượng của chuyên chính vô sản". "Đối tượng", nghe có vẻ vô thưởng vô phạt, trung tính, nhưng nghĩa của nó trong thực tiễn xã hội chủ nghĩa, chỉ những người ở trong xã hội ấy hiểu, lại kinh lắm. Nó có nghĩa là "kẻ thù". Không phải chỉ có kẻ thù giai cấp được định nghĩa trong các tác phẩm kinh điển mác-xít, nhiều nhất là trong các trước tác của Stalin, Mao Trạch Đông, không phải thế. Ở cái xã hội được gọi là xã hội chủ nghĩa (viết hoa) ai cũng có thể trở thành kẻ thù hết. Mà đã là kẻ thù thì còn cái gì tốt đẹp, vui vẻ, chờ đợi họ trên con đường khổ ải đã trở thành quen thuộc với dân đen, nhất là dân đen ở nước Trung Hoa đỏ. Ở nước này cũng biết mỗi khi có một cuộc "vận động cách mạng" (lần thứ n trong lịch sử) là y như rằng các "đối tượng" của cách mạng, hay của chuyên chính vô sản thì cũng rứa, sẽ được "xử lý" như thế nào.
Nhà văn Ba Kim bị bắt đem đi đấu từ thấp đến cao, lúc "bồi đấu", lúc "dạo đấu" (4), lúc "chính đấu", đủ kiểu. Nhà ở của ông bị lục lọi khám xét lanh tanh bành, đồ đạc bị cướp thả cửa..., bản thân bị đưa đi học tập (Ba Kim gọi là làm "bò", đi bắt đi lao động cải tạo ở "trường 7.5" (5)). Bởi vì Ba Kim có tội, theo quan niệm của cách mạng, hay nói cho đúng hơn, của một số ông bà cách mạng (về sau, những ông bà cách mạng khác lại nói rằng đó là một "bè lũ" xấu). Tội của Ba Kim không hề được toà án nào tuyên. Mấy ông bà cách mạng nắm Đảng cộng sản lúc ấy bảo: Ba Kim là "tên đại phản cách mạng". Thế là đủ. Bói ra ma, quét nhà ra rác, những gì Ba Kim viết, hôm trước được khen, hôm sau bị chửi, là chuyện thường tình.
Trong các văn kiện nói về cuộc trấn áp rùng rợn này, đảng cộng sản Trung Quốc ra một khẩu hiệu rất sắt máu: "Đánh gục tại chỗ, lấy chân đạp xuống, suốt đời không cho ngóc đầu dậy!"
Ở miền Bắc Việt Nam hồi ấy chẳng ai biết "Đại cách mạng văn hoá vô sản" là cái chi chi hết, trừ những bài ca ngợi nó, tít chữ to, in màu đỏ đậm, trên trang nhất tờ Nhân Dân. Đọc những bài báo ấy, người đọc báo ngủ không ngon: ở bên ta rồi có cái đó không" Lạy Trời cho mấy ông kễnh đừng động cỡn lên làm một cái gì đó theo chân các Con Trời. Nước Tàu ở gần ta quá, các ông ấy lại xính bắt chước. Cứ nghe các ông ấy nói và viết thì cuộc "Đại cách mạng văn hoá vô sản" ấy hay lắm, rằng nhờ nó cuộc sống sẽ tốt đẹp hơn. Tốt hơn thì... tốt thôi, miễn đừng có "đấu tranh". Phàm đã "đấu tranh" là y như rằng lộn xộn, đầu chẳng phải, phải tai, lành ít, dữ nhiều. Loạn xị bát nháo. Kinh lắm. Họ mà khởi lên cái sự "đấu tranh" thì dân đen mình biết "tránh đâu""
Nhưng những tin vỉa hè, bây giờ được gọi bằng cái tên hiện đại, mà rất trúng, là Thông tấn xã nhân dân, cho biết ở bên Tàu chẳng có cách mạng cách miếc gì hết, mà đang có một cuộc "thiên hạ đại loạn".
Bắc Kinh mà báo mưa thì Hà Nội đi ô, hãy cẩn thận!
Nhưng đã ở trong vòng kiềm toả của đảng cộng sản rồi, có cẩn thận cũng bằng thừa. Thật vậy, chẳng bao lâu sau sự khởi đầu Đại cách mạng văn hoá vô sản, hoàng đế tân triều ở Việt Nam, vị chúa tể còn quen tay bẻ ghi đường sắt, ra lệnh phát động tắp lự cuộc trấn áp bọn phản cách mạng ở Việt Nam, theo hình mẫu Trung Quốc, gọi là "bọn xét lại chống Đảng".
Thế là tôi vào tù. Cùng với vô số người khác.
Trong cuộc sống trong xà lim kín như bưng kéo dài hơn bốn năm, tôi không biết việc gì đang xảy ra bên ngoài bốn bức tường, nói gì đến những việc xảy ra ở tận bên Tàu. Đến lúc được đưa ra trại chung mới nghe sơ sơ về cái cuộc cách mạng long trời lở đất ấy. Những người tù Trung Hoa từ đại lục, cũng bị bỏ tù bởi nước chư hầu, tránh không kể kỹ. Không phải vì họ sợ, đã ở trong nhà tù Việt Nam rồi còn gì mà sợ, nhưng họ ngán nhắc tới những kỷ niệm hãi hùng. Còn tôi thì nghe cái sự kể sơ sơ ấy đã dựng tóc gáy. Còn khiếp hơn những chuyện kinh dị đọc trong sách.
Bây giờ, qua Tuỳ Tưởng Lục tôi mới được biết cái ngày "hội cách mạng" ở Trung Quốc đã diễn ra với giới trí thức như thế nào"
Tôi tin Ba Kim nói thật. Ông chỉ nói ít đi, chứ không bịa thêm. Ông không nói đủ một phần do mặc cảm -- ông không hoàn toàn vô can trong các thứ tội ác đã diễn ra. Mặt khác sự sợ hãi, sự tránh né vẫn còn là điều không được thiếu nếu muốn tồn tại.
Đại cách mạng văn hoá vô sản bắt đầu một cách ào ạt, rầm rộ, với trống rong cờ mở, thanh la não bạt; hào hùng lắm, khí thế lắm. Trong không khí sôi động ấy các nhà văn, nhà thơ, nhà báo, hoạ sĩ... , nói tóm lại, tất tần tật các văn nghệ sĩ, các trí thức, lần lượt bị phái "tạo phản" (một tên gọi phái cực tả, là về sau kia) điểm mặt, lôi ra. Họ bị buộc đủ các thứ tội đối với cách mạng, từ khinh thị công nông, nói xấu lãnh tụ, xuyên tạc chủ nghĩa Mác, đến phản cách mạng, bán nước... Họ là đều là "hoa dại", là "cỏ độc" hết, tuốt tuồn tuột. Phải quét sạch, phải nhổ đến tận rễ, phái "tạo phản" la hét đầu đường cuối phố. Quần chúng, như đàn cừu Panurge, ào ào theo sau phái "tạo phản", xông vào nhà những người bị đấu lôi họ ra đường, bắt họ đội "mũ cao" (một hình thức nhục mạ), nhổ bọt vào mặt họ, ném đá vào người họ, hô to những khẩu hiệu đòi tiêu diệt họ. Và xông vào nhà ăn cướp, ăn cướp thực sự, theo nghĩa đen.
Ba Kim tả: "Tôi bỗng trở thành ác bá văn chương" (6), "yêu ma quỷ quái", thường xuyên bị lôi ra phê đấu. Về sau do "lũ bốn tên", qua quyết định của sáu người có trách nhiệm ở Thượng Hải là Vương Hồng Văn, Mã Thiên Thuỷ, Từ Cảnh Hiền... đánh tôi thành "tên phản cách mạng không đội mũ cao". đuổi tôi ra khỏi giới văn nghệ". Phái "tạo phản" và tay chân của "lũ bốn tên" dán lên mấy nghìn tờ báo chữ to (đại tự báo) về tôi, thậm chí còn dán biểu ngữ ngay trên đường cái nói tôi là "quân bán nước", "phản cách mạng", cho tôi là thối tha. Trương Xuân Kiều tuyên bố công khai không cho tôi sáng tác nữa" (Tôi Và Văn Học). "Nghĩ lại những ngày ấy... tôi vẫn rùng mình rởn gáy. Tôi cảm thấy rành rành rằng tấm lưới xung quanh tôi ngày càng thít lại, mỗi tuần lễ một ghê gớm hơn"..."Nực cười là tôi cũng cho nhân quyền là thứ của giai cấp tư sản, còn hạng "yêu ma quỷ quái" như chúng tôi không có tư cách hưởng những thứ ấy. Lúc đó sống một ngày dài bằng cả năm, còn bụng dạ nào mà cười" (Về Nói Thật. Bài Thứ Ba). "Tôi không giấu là nhiều lần tôi bị phái "tạo phản" lôi lên bục bắt "ngồi máy bay phản lực"; tôi cúi đầu nhận tội, diễn đủ các trò hề! Có lần, tôi và một ông bạn nhà văn già phải quỳ trên dàn hội trường phân hội Liên hiệp các nhà văn để tiếp thu những lời phê phán "phần tử cuồng loạn" của bọn học sinh "cách mạng" (Vô Đề).
Trí thức là những người không có da dầy. Họ rất mẫn cảm với mọi tác động từ bên ngoài. Cách mạng vô sản chưa kịp tiêu diệt thì nhiều người trong đám văn nghệ sĩ đã tự chết rồi. Ba Kim kể: "Dĩ Quần (7) là người thứ nhất. Nghe nói, anh nhảy lầu ngày mồng hai tháng tám, nhưng cho đến hôm nay (8) tôi vẫn chưa biết rõ anh bị bức phải nhảy lầu như thế nào. Tôi chỉ biết anh bị người ta bức tử với tội "không cần có chứng cư ù"... "Dĩ Quần chết một tuần rồi tôi mới hay tin, còn như Lão Xá "vỡ ngọc" (9) thì một thời gian lâu sau khi ông tự sát". Những người tự sát chưa chắc đã là những người hèn nhát. Phó Lôi, một người bạn mà Ba Kim mến phục, giải thích cái chết của bạn bè, và của chính mình, bằng câu: "Kẻ sĩ, có thể giết, không thể làm nhục". Sau Dĩ Quần, Lão Xá, Ba Kim được tin Trần Đồng Sinh, Kim Trọng Hoa... "họ ở rất gần nhà tôi, thế mà tôi không biết họ chết vào lúc nào. Kim trọng Hoa lặng lẽ treo cổ trong phòng, bà mẹ tám mươi chỉ nghe tiếng ghế đổ... Trần Đồng Sinh, thì nghe nói chết nằm vắt trên bếp ga, do đó người ta đoán anh tự tử. Nhưng anh đang ở trong thời kỳ "cách ly kiểm tra" mà, làm sao có thể mở bếp ga được"(10)" (Hai Mươi Năm Trước). Cù Bạch Âm chỉ vì một bài "Tự bạch về đi tìm cái mới" mà "chịu đủ mọi nỗi giày vò như địa ngục", kết thúc bằng cái chết bi thảm (Tìm Tòi).
Ba Kim viết: "Trong Văn Cách (11), những trí thức bị chết oan đâu chỉ có hàng ngàn, hàng vạn. Họ nêu cao tấm gương phê phán cái triết lý "hãy cứu lấy mạng sống". Tôi nhớ thời chống phái hữu (12), tôi có viết một bài báo bác lại luận điệu "không thể làm nhục" để đập tan bộ mặt kiểu cách của các nhà trí thức. Viết bài đó kỳ thực là tôi "cứu lấy mạng sống của tôi (13)" (Hai Mươi Năm Trước).
Những trí thức tìm đến cái chết nhiều phần vì không chịu bị làm nhục, bị dày vò quá sức chịu đựng về thể xác. Trong gia đình Ba Kim, chính ông bị bắt bắt quỳ hằng giờ trên sàn đấu, bắt "đi máy bay phản lực (14)", Tiêu San, vợ ông, bị bọn "tạo phản" quất dây da bịt đồng vào mặt, hành hạ bà đủ trò trước khi bà nhắm mắt vì bệnh ung thư (tháng 7.1972). Con cái ông bị đẩy đi công tác nông thôn, ở vùng sâu vùng xa. Gia đình nào vướng vào vòng Đại cách mạng văn hoá vô sản thì cũng có số phận tương tự. "Tôi nghe người con dâu đồng chí Chu Tín Phương kể lại: bà Chu trước khi mất thường bị bọn đầu gấu lôi ra làm quả bóng xô đi đẩy lại, đến nỗi mình mẩy mềm nhũn. Có người khuyên bà trốn đi, bà nói: "Tôi mà trốn đi thì chúng nó lại hành hạ ông nhà tôi như thế thôi mà" (Thương Nhớ Tiêu San). Nhà văn nổi tiếng Lão Xá cũng bị đánh đập, thượng cẳng chân hạ cẳng tay. Vợ Lão Xá kể: "Tôi không thể nào quên được trong đêm khuya đã tự mình lấy bông thấm nước, lau từng chút một những vết máu trên đầu, trên mình người thân của tôi như thế nào, mà không rõ chuyện này ở đâu, tại sao lại ra nông nỗi ấy..." (Lão Xá).
Đến như một thầy giáo làng (một trí thức cấp thôn xã) như ông thân sinh nhà văn Giả Bình Ao (mới nổi tiếng sau này) cũng bị trấn áp, gia đình tan nát. Tả lại cảnh trấn áp ngày ấy, Giả Bình Ao cho một nhân vật của ông kể: "Ba năm trước, nổi lên một cơn gió, phải học tập Tiểu Cận Trang, kéo hết người ở ngoài đồng về, suốt ngày môi đỏ răng trắng nói a, hát a. Anh nhà tôi cáu kỉnh nói trước hội nghị xã viên: "Nông dân mình bới đất kiếm cơm, khua môi múa mép làm gì" Ăn ngũ cốc không tiêu được hay sao mà bày ra cái trò vớ vẩn ấy", hôm sau liền bị bắt. Trong trại giam họ đánh đập anh ấy, đánh gãy cả chân, vết thương bị nhiễm trùng, rồi anh ấy chết". Người vợ anh ta kiên trì minh oan cho chồng bị các quan cấp xã trù dập, bị xã trưởng hiếp, tự tử mà chết.
Đấy là cái mà cách mạng vô sản làm ra cho trí thức, lớn cũng như bé. Sau này mọi tội đều được đổ lên đầu phái "tạo phản" như một thùng rác tiện lợi. Nhưng không phải chỉ có những trí thức tuẫn tiết. Phần lớn trí thức không làm như thế vì mục đích được sống sót. Không phải họ không có dũng khí. Cũng không phải họ không biết chán chường. Mà trước hết, tại họ ăn phải "cháo lú" (từ của Ba Kim).
Ba Kim tâm sự: "Những ngày ấy, cuộc sống ấy, quan hệ ấy giữa con người và con người, thật là đen tối quá chừng, giống như đang chịu tội giữa địa ngục vậy. Tôi lấy làm lạ, bấy giờ tôi đã ăn cháo lú gì mà có thể giơ hai tay lên, hô to đả đảo mình, cam lòng nhận tội, để cho kẻ khác tước đoạt quyền làm người của mình". "Không phải là tôi đang nói mê. Năm 1966 quả thực tôi đã làm thế. Cháo lú đã làm tôi mê suốt mười năm. Năm 1983, nó lại định đưa tôi vào cảnh mộng một lần nữa, nhưng cái phép quỷ quái quen thuộc đã mất tác dụng làm cho tôi lú lẫn lần nữa" (Hai Mươi Năm Trước).
Sao mà giống những gì xảy ra ở Bắc Việt Nam đến thế! Hãy nhớ lại thời kỳ cải cách ruộng đất mà xem. Có phải là như thế không"
Nói cho đúng, sao mà Bắc Việt Nam giống Trung Quốc đến thế!
Ở Việt Nam, trong những cuộc chỉnh huấn bắt đầu từ năm 1950 (sau khi biên giới Việt Trung được khai thông) và kéo dài nhiều thập niên sau, cứ thỉnh thoảng lại nổi lên một đợt, hiện tượng ăn phải "cháo lú" cũng y hệt ở Trung Quốc. Người ta tự hành hạ mình bằng cách tự kiểm thảo một cách quá ư thành khẩn, tức là thổi phồng tội lỗi của mình, tự xỉ vả, tự đả đảo (như Ba Kim), thậm chí bịa đặt ra những tội lỗi mình không hề có đối với cách mạng. Đi xem phim Bạch Mao Nữ (Cô Gái Tóc Trắng), người ta bắn lên màn ảnh khi thấy tên địa chủ xuất hiện. Đi xem kịch người ta ném đá vào diễn viên đóng vai cường hào. Thứ "cháo lú" này tôi đã được thấy tác dụng của nó như thế nào. Khi một đám đông an phải "cháo lú" tức thì xuất hiện sự "lên đồng tập thể". Con người bỗng mất đi tính người, tính thú nổi lên. Cuộc đàn áp, giết chóc, không cần tới tay những người cộng sản nữa, dân chúng tự giết lẫn nhau.
Nhưng cũng lại phải nói cho công bằng, về đại thể, mức độ tàn bạo của những cuộc "vận động" cách mạng do đảng cộng sản Việt Nam lãnh đạo quả có thấp hơn ở Trung Quốc nhiều, quy mô quả có hẹp hơn nhiều. Đơn giản vì Bắc Việt Nam là nước nhỏ, cái gì ở đó cũng chỉ "tiểu" thôi, chứ không thể "đại" (ở Trung Quốc đã Nhảy Vọt rồi cũng phải thêm Đại vào, cho nó oách).
Khốn thay, số phận con người thì ai cũng như ai, cách mạng đại hay cách mạng tiểu thì cũng thế, trong cuộc cách mạng mỗi người chỉ có một cuộc đời để mà sống, người Trung Quốc cũng y như người Việt Nam, chẳng có gì khác nhau. Bi kịch cho một con người lớn chẳng kém bi kịch của số đông chút nào, có khi còn lớn hơn. Bởi một con người là cái cụ thể, cái thấy được, biết được, rõ ràng hơn bất kỳ con số thống kê nào. Có người sẽ bảo: dân Trung Quốc hơn một tỉ, Đại cách mạng văn hoá vô sản có làm chết đến một triệu không mà rộn" Mà có chết một triệu hay hơn một triệu thì cũng chưa tới một phần nghìn cơ mà. Xin thưa: một con người ở trong con số một triệu đó là một người như tôi với ông đây này, có vợ có con, có mẹ có cha, có bằng hữu, có thân thuộc, có niềm vui nỗi buồn, có đau thương, có hạnh phúc..., có tất cả những gì thuộc về con người "không xa lạ với tôi", nói theo cách của Mác.
Hồi trước, khi còn ở trong nước, cứ mỗi khi sơ kết hoặc tổng kết một đợt học tập do đảng chủ trương, thì cán bộ phải viết thu hoạch, tức là viết ra giấy những gì mình đã học được. Tôi bỗng nảy ra ý muốn viết ra cái thu hoạch của tôi sau khi đọc Tuỳ Tưởng Lục.
Một là, xã hội cộng sản bao giờ cũng thù nghịch đối với trí tuệ (15). Mọi thứ trí tuệ khác, ngoài chính trị, chỉ có thể tồn tại với điều kiện làm tay sai trọn vẹn cho chính trị. Tay sai mà không trọn vẹn cũng không được, phải loại trừ. Từ đây mà ra khẩu hiệu "chính trị là thống soái". Đàng sau cái khẩu hiệu về địa vị ấy là quyền lực thực sự của một mình đảng cộng sản nói chung, và một lãnh tụ, hoặc một nhóm lãnh tụ, nói riêng. Không kẻ nào khác được phép len chân vào đấy. Trí tuệ không là cái gì hết. Đảng là ánh sáng soi đường, là lương tâm, là trí tuệ nhân loại. Đảng độc tôn, độc đoán, mặc sức muốn làm gì thì làm. Không kẻ nào được cãi lại. Thậm chí không được rón rén phát biểu ý kiến khác với gì đảng đang nói (bởi vì lúc đảng nói A lúc đảng nói B, không thể biết đàng nào mà lần). Cứ nghển cổ lên mà đánh hơi, rồi gió chiều nào theo chiều ấy, tha hồ tự do phát biểu. Trong một xã hội khép kín như thế, đảng cộng sản có làm điều gì sai đến mấy thì cả xã hội cũng phải chịu. Người dân không còn quyền gì khác ngoài quyền được cúi đầu vâng lệnh và xưng tụng công đức kẻ cai trị.
Khi toàn bộ phương tiện truyền thông trong xã hội được vận dụng để phục vụ kẻ cai trị thì người dân ắt bị đẩy vào tình trạng mụ mẫm.
Về tình hình này, Ba Kim tả: "Nhưng tôi năm 1970 và tôi năm 1967-1968 không còn là một người nữa. Từ tháng 9 năm 1966 trở về sau, dưới sự uy hiếp và lãnh đạo bằng roi da của phái "tạo phản", tôi hoàn toàn suy nghĩ bằng đầu óc người khác; người khác gào "Đả đảo Ba Kim!", tôi cũng giơ tay hưởng ứng". "Càng nghĩ càng thấy phái "tạo phản" nói phải, càng nghĩ càng thấy mình có tội. Nói tôi là "hứa tử hiển tôn" của giai cấp địa chủ, tôi thừa nhận. Nói tôi viết Dòng Nước Xiết là "dựng bia, lập truyện" cho giai cấp địa chủ, tôi cũng thừa nhận. Năm 1970, chúng tôi xuống lao động ở nông thôn 3 năm, bị lôi ra ruộng để cùng bị đấu với địa chủ ở đó, tôi cũng cúi đầu nhận tội"."Năm 1967 trở đi, tinh thần và diện mạo tôi khác hẳn. Trong tâm linh tôi có cái gì tích luỹ được từ trước tôi bỏ sạch. Tôi ưỡn ngực tiếp thu vô điều kiện mọi chỉ thị của phái "tạo phản". Về sau tôi tự phân tích nói là ăn phải bùa mê thuốc lú, tôi bị thôi miên, nên không hay biết gì nữa. Kỳ thực tôi chưa đào sâu đấy thôi. Trong khoảng hai năm ấy, những khi tôi thành khẩn bái mộ thần linh, bên tai tôi lúc nào cũng văng vẳng một tiếng nói nhân từ :"Tin thần linh thì cả nhà sẽ được cứu". Nguyên thuỷ chung tôi vẫn giữ trong đầu cái triết lý "bảo toàn tính mạng" "Lúc ấy, tôi cho rằng mình có tội thì cách chuộc tội là thật sự cải tạo, cách cải tạo là cứ thực hiện đúng từng câu mọi huấn thị, mệnh lệnh, quyết nghị của phái "tạo phản" (Mười Năm, Một Giấc Mộng). Món "cháo lú" được nấu theo đúng tinh thần "chính trị là thống soái" là như thế. Một tình hình tương tự người Việt Nam đã được thấy trong cải cách ruộng đất, ở cuộc vận động trí thức và các thứ đám đông khác đánh "hội đồng" nhóm "Nhân văn - Giai phẩm".
Cái sự trấn áp bằng bất cứ phương tiện gì, bằng bất cứ giá nào đối với những trí tuệ không giống mình, được gọi một cách miệt thị là ngoại lai, tạo ra bùa mê thuốc lú cho cả xã hội, xét đến cội nguồn chính là sự sợ hãi đối với trí tuệ. Nếu trí tuệ sống thì quyền lực độc tôn không còn đất sống. "Kẻ nào suy nghĩ khác ta, kẻ đó chống lại ta", đó là chủ trương của mọi chế độ độc tài chuyên chế, phát xít hay cộng sản thì cũng vậy. Mặc dầu bị ăn "cháo lú", nhà văn Ba Kim có lúc cũng tỉnh ra. Ông viết: "Những người cho chúng tôi là nô lệ, cầm roi da huơ huơ trước mặt chúng tôi, thật ra chúng chẳng có cái quái gì hết! Chúng không biết ngày mai chúng sẽ ra sao nữa. Có lẽ có người thấy tôi nghĩ như thế cho là kỳ quặc. Thật ra cũng dễ lý giải thôi. Mấy mươi năm tôi viết sách làm văn, cuối cùng còn có được một chút "trí thức"; bây giờ thì tôi biết rõ vì sao "lũ bốn tên" hận thù "trí thức" làm vậy! Dù chỉ với một chút "trí thức", "mày" cũng còn thấy được khe hở của "tao", huống chi là "phần tử trí thức", huống chi là kẻ có văn hoá!" (Mười Năm, Một Giấc Mộng). Có coi mọi người dưới quyền cai trị của mình là nô lệ thì mới có tình trạng "Trương Xuân Kiều tuyên bố công khai không cho tôi sáng tác nữa", là Ba Kim hết được viết. Trương Xuân Kiều không cần phải là trí thức sáng suốt hơn, giỏi hơn Ba Kim. Trương Xuân Kiều chỉ cần là Đảng.
Ba Kim còn ngần ngại, không dám nói thẳng điều ông nghĩ. Bởi vì ông vẫn còn nằm trong vòng kiềm toả của chế độ. Ông còn sợ, nói thẳng ra là như thế. Nhưng đọc Tuỳ Tưởng Lục, ta chỉ cần thay "lũ bốn tên" bằng "chế độ hiện hành" là bức tranh xã hội mà ông vẽ ra có đủ màu sắc chân thực.
Những kẻ cầm quyền ở một xã hội như thế, bất kể ở nước nào, không chỉ sợ những "tư tưởng thù địch" hiện đại, mà cả những nhà tư tưởng cổ xưa. Hãy xem báo Tiền Phong, số ra ngày 16.8.1973 (tức là trong lúc Đại cách mạng văn hoá vô sản ở Trung Quốc còn đang hoành hành) với bài: "Quét sạch những tàn dư tệ hại của Khổng giáo". Bài báo viết: "... cần phải khẳng định dứt khoát rằng: lễ giáo phong kiến, đặc biệt là lễ giáo Khổng tử, không có một chút nhân tố tích cực nào nữa.. Chúng chỉ là những xiềng xích những độc hại... Là thế hệ thanh niên của thời đại Hồ Chí Minh, chúng ta đang sống, chiến đấu, lao động, học tập vì độc lập tự do của Tổ quốc và chủ nghĩa xã hội, chúng ta phải bảo vệ sự sáng tạo của chủ nghĩa Mác -- Lênin. Chính vì thế mà chúng ta không thể dung hoà được với khổng giáo cùng với hệ tư tưởng phản động và tư tưởng bảo thủ của nó. Vì sự nghiệp cách mạng, chúng ta phải kiên trì đấu tranh để quét sạch nó ra khỏi mọi lĩnh vực của đời sống xã hội như quét sạch những đống rác vậy". Nguyễn Thanh Dương, tổng biên tập báo, ký tên Thanh Bình, viết như thế. Khi có người hỏi tại sao lại đánh cả Khổng giáo thì Nguyễn Thanh Dương trả lời: "Tôi viết theo chủ trương của trên (16). Tôi chỉ làm nhiệm vụ mở đầu, các báo và tạp chí khác đang được lệnh viết tiếp. Đây là một chiến dịch do trên chỉ đạo đấy...".
"Trên" đây là Lê Duẩn, Lê Đức Thọ. "Trên" của "trên" là Quang Minh Nhật báo ở bên Tàu, tờ này đã ra một bài báo y hệt, sớm hơn tờ Tiền Phong ít ngày, báo chí Việt Nam coi bài báo ấy là huấn lệnh của Thiên tử. Với những người cầm quyền như thế, chỉ có một tư tưởng được phép sống, được toàn quyền thống trị, là tư tưởng Mác-Lê, hay, lại nói cho đúng hơn, tư tưởng Mao Trạch Đông, tư tưởng Hồ Chí Minh, tư tưởng Lê Duẩn, hoặc, lạy Chúa tôi, tư tưởng Nông Đức Mạnh...
Hai là, xã hội cộng sản là một xã hội trái tự nhiên. Bây giờ thì ai cũng biết rằng cái gọi là xã hội xã hội chủ nghĩa là một sản phẩm thuần tuý tư biện. Nó không phải là một xã hội tự nhiên thành. Nói nôm, là một xã hội bịa đặt. Kể ra nghe cái luận điểm rằng cái loài người ngu tối kia trước chỉ biết cúi đầu chép sử, nay là lúc nó đứng dậy tự làm ra lịch sử cho mình, thì khoái cái con ráy lắm. Khốn nỗi, tự nhiên có quy luật của nó, không phải cứ muốn thế nào được thế ấy. Nước thì phải chảy xuôi. Thứ sản phẩm bịa đặt muốn tồn tại được phải nhờ vào dối trá. Thành thử trong cái xã hội đó kẻ cầm quyền phải thay đổi mọi khái niệm thông thường vốn có của loài người, tạo ra một hệ khái niệm khác hẳn để biện minh cho việc làm của nó. Không thể lấy sự hiểu thông thường vốn dĩ có ở các xã hội thông thường mà hiểu được người cầm quyền cái xã hội không giống ai ấy nói cái gì. Chẳng hạn, về tự do báo chí, theo cách hiểu của tổng bí thư Nông Đức Mạnh là: "Báo chí viết gì, nói gì, thông tin gì, bao giờ cũng phải vì lợi ích của cách mạng, của đất nước, của Đảng" (Nói tại Thông tấn xã Việt Nam, tháng 6.2003). Tổng thư ký Hội nhà báo Việt Nam Vũ Văn Hiển trước đó cũng đã nhấn mạnh với các hội viên của ông ta: "Nếu nói đến tự do báo chí ở Việt Nam thì cần hiểu đó là việc tự do hoạt động để phục vụ Đảng" (báo Nhân Dân, 20.6.2002). Những lời nói như thế ở các xã hội thông thường chỉ có thể là những lời nói mê nói sảng. Trong một xã hội chuyên chế những định chế của nó chỉ còn cái tên là giống với những định chế của các xã hội khác, chứ chúng, hoặc rỗng ruột, hoặc được thay thế bằng nội dung khác hẳn, thậm chí trái ngược.
Trải qua Đại cách mạng văn hoá vô sản, Ba Kim than thở: "Nước chúng ta có Hiến pháp 1954, quyền công dân của tôi đáng ra phải được Hiến pháp bảo vệ. Hiến pháp ấy đã được toàn thể đại biểu bỏ phiếu thông qua, trong đó có lá phiếu của tôi... Nhưng đến khi đáng ra phải phát huy tác dụng của nó thì chúng ta chẳng ai tìm thấy nó ở đâu cả, phảng phất như nó chẳng hề tồn tại, hoặc giả là vô ích, không bằng báo chữ to. Hai mươi năm trước, tôi đã bị nhốt "chuồng bò" như thế đấy. Hiến pháp đã mất tăm mất tích, nhân quyền bị dày xéo. Tôi giơ cao quyển "sách đỏ (17)", đọc to "chỉ thị tối cao", đang là người biến thành súc vật, mặc cho người ta phanh thây, xé xác".
Tội nghiệp cho Ba Kim quá!
Ba là, xã hội cộng sản là một xã hội bất trắc. Nhìn bề ngoài, đôi khi người ta nhầm: cái xã hội ấy có vẻ ổn định đáo để. Lấy Bắc Hàn làm thí dụ. Ở đó không có lộn xộn -- không đảo chính, không cả những cuộc biểu tình. Dân chúng im re, lúc nào cũng sẵn sàng đồng ca những bài hát ca ngợi Kim tướng quân (tức là ông Kim Nhật Thành, Kim Bố), hoặc ca ngợi lãnh tụ vĩ đại (Kim Chính Nhật, Kim Con). Dân sống trong sự sáng tạo không ngừng, gần chết đói, họ phát hiện cỏ cũng muối dưa được, chẳng kém gì món dưa Kim Chi. Cho đến khi hàng triệu người chết đói thực sự, xã hội Bắc Hàn vẫn "ổn định". Kịp đến khi dân chúng Bắc Hàn không còn cái gì mà ăn nữa thì lãnh tụ Kim Con mang vũ khí nguyên tử ra doạ cả thế giới: "Chúng mày không viện trọ cái ăn cho nước tao thì tao cho nổ bom nguyên tử". Bom nguyên tử ở Bắc Hàn chưa chắc đã ném được ở đâu xa, nó nổ ngay trên đất Bắc Hàn thôi, Nhật và Nam Hàn cũng lĩnh đủ phóng xạ. Trung Quốc bình chân như vại, chắc còn tin ở lời dạy của Mao Xếnh Xáng: "Chiến tranh có thể làm chết vài chục triệu người Trung Quốc, nhưng bọn đế quốc rồi sẽ bại, Trung Quốc sẽ tất thắng".
Xin đừng nghĩ rằng ở Bắc Hàn không có Hiến pháp, không có pháp luật. Nó có cả đấy, có hết.
Cái gọi là ổn định xã hội ở các nước gọi là xã hội chủ nghĩa, được thực hiện bằng dùi cui, về cơ bản là nhà tù, trước hết, và trong nội dung của nó, là ổn định quyền lực. Để ổn định một thứ quyền lực không hình thành bởi sự lựa chọn của các thành viên cùa xã hội, tức là dân chúng, thì không thể nào đặt ra được những định chế ổn định, mà phải thay đổi chúng xoành xoạch, đặng đối phó với mọi biến chuyển. Cái gọi là Hiến pháp mà Ba Kim tin rằng "đã được toàn thể đại biểu bỏ phiếu thông qua, trong đó có lá phiếu của tôi" thế tất chỉ có thể là bánh vẽ. Khi tập đoàn cầm quyền -- lúc này là đảng cộng sản, lúc khác là một nhúm người cơ hội nhân danh đảng cộng sản -- thấy cần phải thay đổi, hoặc giải thích xuyên tạc, các điều này điều nọ thì nó chỉ cần ra một nghị quyết là mọi cái lại lộn tùng phèo. Cho nên mới có hiện tượng hôm nay Lâm Bưu - người học trò của Mao chủ tịch, người kế vị xứng đáng của Mao chủ tịch -- ra mọi chỉ thị bắt cả xã hội tuân theo, được ca ngợi rầm trời, mai đã trở thành kẻ cầm đầu "lũ bốn tên" bị nguyền rủa hết nước. Chuyện Lưu Thiếu Kỳ, trong khi còn nguyên chức danh chủ tịch nước Cộng hoà Nhân dân Trung Hoa, cứ việc "yên tâm" nằm dài dài trong ngục, cho đến khi chết thối, là chuyện bình thường ở cái xã hội đó, nói gì đến Ba Kim.
Tôi có kinh nghiệm cá nhân trong chuyện này. Một năm sau khi Mao Trạch Đông khởi lên Đại cách mạng văn hoá vô sản ở Trung Quốc, Lê Duẩn chưa tuyên bố Tiểu cách mạng văn hoá vô sản, tôi lúc ấy chưa kịp chống đảng cộng sản, chỉ mới tỏ ra khó chịu với nó mà thôi, thì đã bị nó bỏ tù rồi. Chắc hẳn nó bỏ tù tôi là vì trong khi không bằng lòng nó, tôi đã trót dại nói ra ở đâu đó, với ai đó, mà nó biết. Thế rồi chẳng cần đối chiếu việc làm (ở đây là lời nói) có vi phạm Hiến pháp và pháp luật hay không, nó cho tôi ở chín năm liền tù tì hết nhà tù này đến trại tập trung khác.
Bây giờ, trong nước Việt Nam ổn định, những công dân dám nghĩ tới tình trạng tụt hậu hiện tại và tiền đồ đen tối của đất nước, dám phát biểu đôi điều, đúng sai không cần biết, lập tức bị tống giam, rồi giải toà, xử án kín, hoặc không cần xử án. Tên của họ là: Nguyễn Đình Huy, Phạm Thái, Nguyễn Đan Quế, Đoàn Viết Hoạt, Thích Huyền Quang, Thích Quảng Độ, Thích Tuệ Sĩ, Nguyễn Văn Lý, Phan Văn Lợi, Nguyễn Hữu Giải, Hà Sĩ Phu, Bùi Minh Quốc, Phạm Quế Dương, Trần Khuê, Trần Dũng Tiến, Vũ Cao Quận, Nguyễn Khắc Toàn, Phạm Hồng Sơn, Nguyễn Vũ Bình, Lê Chí Quang..., và rất nhiều người khác nữa.
Mà chẳng cứ những người có ý muốn hoặc đã có hành động đấu tranh cho dân chủ hoá cái xã hội trong đó mình đang sống mới phải nơm nớp lo sợ sự trấn áp có thể giáng xuống đầu mình một lúc nào đó. Ai cũng phải sợ. Không sợ là điếc không sợ súng. Hoặc ăn quá nhiều "cháo lú" nên tưởng tai vạ nào rồi cũng chừa mình ra. Bởi vì mình là người được đảng tin tưởng. Ba Kim thú nhận ông đã từng có ý nghĩ như thế.
Đảng cộng sản sợ dân chủ hơn sợ ma nhiều. Đảng thừa thông minh để biết rằng dân chủ hoá xã hội có nhiều cách, nhưng cách nào rồi cũng dẫn tới kết cục bi thảm cho những kẻ quen ăn trên ngồi trốc nơi "đỉnh cao trí tuệ". Vì thế đảng cầm quyền phải tìm cách chống lại. Cách chống tốt nhất là cho các công dân biết họ chỉ là những tù nhân dự khuyết.
Hãy coi chừng!
Một xã hội như thế không thể có tương lai. Bây giờ nói đến xã hội xã hội chủ nghĩa có thể phát triển tốt là người ta dẫn Trung Quốc ra. Trung Quốc quả đang có những bước tiến dài trong phát triển kinh tế, chủ yếu dựa vào biện pháp khuyến khích phát triển tư doanh, là cái mà trước kia họ chống đến cùng. Điều đó chẳng hề có nghĩa là người ta đang đi trên con đường xây dựng cái chủ nghĩa xã hội nọ (18). Vì chẳng ai nhìn thấy bóng dáng nó đâu ở chân trời tít tắp, các ông Con Trời bèn khẳng định rằng đúng thế, ta chưa thấy được nó bằng mắt thường, nhưng dưới sự lãnh đạo duy nhất đúng đắn và vô cùng sáng suốt của ban lãnh đạo hiện tại cái xã hội mơ ước ấy sẽ trở thành hiện thực sau... một thế kỷ. Tức là chẳng có ai trong những người nói và những người nghe còn sống đến lúc ấy. Bất cứ ông thầy bói tay mơ nào cũng có quyền phán một lời tiên đoán tương tự. Ấy là chưa kể ban lãnh đạo đảng hiện tại có bền vững lâu dài không, hay sẽ trở thành một "bè lũ ba tên" hoặc "bè lũ năm tên rưỡi" vào một lúc nào đó. Ai dám nói chắc"
Cái mà chúng ta biết chắc là ở Liên Xô, chủ nghĩa xã hội đã tồn tại và phát triển đến mức cao nhất nó mà có thể đạt tới trong hơn hai phần ba thế kỷ, đã đưa Liên Xô trở thành một trong hai cường quốc lớn nhất thế giới, thế mà rồi sụm đổ như một "người khổng lồ chân đất sét" (từ của Lênin dùng để chỉ xã hội tư bản). Cái xã hội bị các nhà mác-xít coi là bất toàn hoá ra không phải là cái chứng minh cho sự tồn tại cái xã hội mà họ cho rằng hữu lý.
Con người là một sinh vật có tư duy. Cho dù có phỉnh nịnh, cưỡng bức nó ăn thứ "cháo lú" trộn lẫn với bạo lực, trước sau gì nó cũng sẽ suy nghĩ đến điều phải nghĩ ra.
Như Ba Kim đi đến kết luận cho cái xã hội mà ông đang phải sống:
"Chúng ta mở miệng ra là nói "xã hội mới", nhưng cái xã hội mới ấy, chúng ta càng ngày càng không hiểu nó ra làm sao cả, càng ngày càng thấy nó dễ sợ. Bạn bè, người này tiếp người kia, bị quăng xuống vực thẳm trước tôi".
"Và cả sau tôi nữa!". Ông có nói thêm lời tiên đoán như vậy cũng không sai.
__
(1)- Hình như sau năm 1975 hậu quả của Đại cách mạng văn hoá vô sản cũng còn kéo dài đối với những trí thức bị trấn áp.
(2)- Trích Mao tuyển.
(3)- Ba Kim phu nhân.
(4)- Hai thứ đấu này chưa được nhập khẩu vào Việt Nam, "bồi đấu" là bị đấu, nhưng là đấu phụ, không phải là nhân vật chính của cuộc đấu; "dạo đấu" là không phải bị đấu ở đơn vị sở tại, địa phương sở tại, mà đơn vị khác, hoặc địa phương khác mượn về đấu để "nâng cao lập trường".
(5)- Trường 7.5 là một thứ trại tập trung.
(6)- Cụm từ này chắc chắn không có trong từ vựng của bất cứ ngôn ngữ nào.
(7)- Có quá nhiều tên văn nghệ sĩ được Ba Kim nhắc tới. Họ đều là những người có tên tuổi trong nền văn nghệ Trung Quốc, nhưng ít được người đọc Việt Nam biết đến. Xin miễn chú thích.
(8)- Tức 20 năm sau.
(9)- Ý nói chết.
(10)- Ba Kim ngờ có cả nhiều trường hợp bị giết chết rồi đổ cho là tự sát.
(11)- Đại cách mạng văn hoá vô sản.
(12)- Một cuộc "đấu tranh" trước Đại cách mạng văn hoá vô sản.
(13)- Ba Kim viết rất thực tâm trạng của ông, cũng là tâm trạng nhiều trí thức xã hội chủ nghĩa khác.
(14)- Ba Kim không miêu tả kiểu nhục hình này. Có thể đoán là bị treo lơ lửng.
(15)- Nói cho chính xác hơn: xã hội theo chủ nghĩa cộng sản, chứ nó chưa phải/không phải là xã hội cộng sản, theo định nghĩa của chính Mác; ở đây ta tạm gọi thế cho tiện, đỡ tốn chữ.
(16)- Tạp chí Xưa Và Nay, số 149, tr.14
(17)- Chỉ cuốn "Mao tuyển" (trích những lời của Mao Trạch Đông), một thời là Kinh thánh của các công dân Trung Quốc, đi đâu cũng phải mang trong túi ngực bên trái (không được để ở túi quần). Ba Kim cũng vậy.
(18)- Ngày 28.12 Trung Quốc loan tin họ sẽ kỷ niệm long trọng 110 năm ngày sinh của Mao Trạch Đông, với rất nhiều album nhạc, sách báo nói về công trạng của "Người", tác giả chính của Đại cách mạng văn hoá vô sản. Cái con đường xây dựng xã hội chủ nghĩa sau một trăm năm còn đầy những hiểm hoạ, biết rồi mà không tránh, hoặc không thể tránh.
Thường khi gặp được một cuốn sách hay là tôi phải đọc một lèo. Có khi thức trắng đêm để đọc cho bằng xong. Chưa xong thì trong người cứ anh ách, ngủ không yên. Lâu ngày thành cái tật, sửa không được.
Cuốn Tuỳ Tưởng Lục tôi đang có trong tay là của một bạn văn trong nước gửi cho. Thỉnh thoảng anh vẫn gửi cho tôi một thứ gì đó, đại loại như trà Tân Cương, cốm Vòng, hoặc tinh dầu cà cuống thứ thiệt, kèm theo một lời nhắn. Thư thì không, tuyệt nhiên. Anh không giấu giếm rằng anh nhát. Lần này có người tin cẩn anh lại gửi quà -- một cuốn sách. Chúng tôi chơi với nhau đã nửa thế kỷ, người nọ thuộc tính người kia, tôi không giận anh vì chuyện đó. Anh biết tôi sẽ thích món quà này.
Mà thích thật. Trước hết, đó là cảm giác gần gụi của thân phận tác giả với thân phận người đọc, của sự đồng cảm. Cứ đọc xong một bài, có khi chỉ một đoạn, lại phải đặt sách xuống, thừ người ra mà ngẫm nghĩ. Có chỗ, ứa nước mắt.
Thích thì thích, nhưng tôi đã không đọc nổi Tuỳ Tưởng Lục của Ba Kim một mạch. Chắc nó cũng có sức lôi cuốn tương tự với những ai từng sống trong xã hội cộng sản và có một chút trăn trở về xã hội ấy (dù chỉ một chút thôi): nó thật sự là cái gì" nó có xứng với ta, với tư cách con người, không" liệu nó còn tương lai không"
Tuỳ Tưởng Lục là lời tâm sự thật thà của một trí thức háo hức đi tìm chân trời mới, rồi bị rơi xuống địa ngục. Trong Tuỳ Tưởng Lục có đủ nỗi nhục nhằn tinh thần và những mất mát làm trái tim suốt đời rỉ máu, không kể đến những đớn đau thân xác.
Tuỳ Tưởng Lục, bản tiếng Việt (nhà xuất bản Văn nghệ Thành phố Hồ Chí Minh, 2002) là một tập những bài viết của Ba Kim trong tuổi trên 80, nghĩ gì viết nấy, không câu nệ thể loại, đề tài. Hai dịch giả danh tiếng - Trương Chính và Ông Văn Tùng - tự chọn các bài để dịch. Sự chọn lựa của hai ông rất khéo: vừa đủ để người đọc được biết về một thảm hoạ xảy ra ở nước láng giềng đã nhiều năm nhưng vì bị bưng bít nên chẳng ai biết nó ra sao, đồng thời cũng không gây nên cơn giận dữ ở các bậc quyền cao chức trọng dễ trạnh lòng. Tuỳ Tưởng Lục nguyên bản tiếng Hoa là một tác phẩm đồ sộ, gồm 5 tập, tập đầu in năm 1978, tập cuối in năm 1986. Những bài được chọn để dịch đều ít nhiều dính dáng tới cuộc "Đại Cách mạng Văn hoá Vô sản" kéo dài mười năm - từ 1966 đến 1975 (1). Người Việt nào từng chịu đựng cuộc Tiểu cách mạng văn hoá vô sản ở Việt Nam (kéo dài và âm thầm) sẽ tìm thấy trong Tuỳ Tưởng Lục (bản dịch) những lý giải cho câu hỏi: vì sao nên nỗi"
Những nghiên cứu khoa học cho ta biết trong trí nhớ của con người có một bộ lọc kỳ diệu. Nó thường xuyên xoá đi giúp ta những hình ảnh xấu, những kỷ niệm buồn. Không có cái bộ lọc ấy thì cuộc sống con người khốn nạn lắm. Thật vậy, tôi cũng thường quên những điều tồi tệ, chỉ những kỷ niệm đẹp mới được ghi lại. Tác giả Tuỳ Tưởng Lục chắc cũng không khác. Không thế, không sống nổi.
Vậy mà, với Tuỳ Tưởng Lục Ba Kim lại chống cái trí nhớ có lợi cho con người. Trải qua những năm tháng bị dập vùi, ngẫm lại thân phận mình và thân phận đồng bào trong cái xã hội "không thể tưởng tượng nổi", ông kêu gọi mọi người không được quên cái Ác và tội của nó. Quên là chết. Nhớ thì đau đấy, khổ đấy, nhưng phải khắc cốt ghi xương, rằng nó đã có, cái Ác, nó hằng có, lúc tiềm tàng, lúc hiện diện, phải luôn luôn cảnh giác với nó, để mặc nó thì con người không thể nào có được cuộc sống yên lành. Phải chặn đứng cái Ác khi còn chưa muộn, phải trói nó lại, cách ly nó khỏi đời sống, tìm mọi cách tiêu diệt nó. Không thể để lũ ác nhân cứ tự do hoành hành, tác yêu tác quái, rồi bất kể hậu quả là thế nào, chúng cứ nhơn nhơn lớn lối với bàn dân thiên hạ, coi như không có chuyện gì xảy ra, chỉ có mình chúng là duy nhất đúng đắn, là vô cùng sáng suốt: "Thành tích là căn bản, sai lầm là nhất thời". Đối với lũ ác nhân dường như cứ đạt được một thành tích nào đó, dù chỉ trong tưởng tượng, thì cái gì cũng được phép. Đánh người tuỳ thích. Giết người tha hồ. Không nghe được.
Gần ba chục năm đã trôi qua kể từ hạo kiếp của Ba Kim kết thúc. Nhưng ông lúc nào cũng bị dằn vặt bởi câu hỏi: lấy gì bảo đảm rằng vào một lúc nào đó, lại không có một tên nào đó, hoặc vài ba tên nào đó, hoặc cả một lũ nào đó, sẽ lặp lại lần nữa, hoặc hơn một lần nữa, cái cuộc thiên hạ đại loạn từng đẩy ông, các bạn ông, và không biết bao nhiêu người Trung Quốc hiền lành vô tội khác, xuống địa ngục"
Trong một bài nói chuyện với giới văn hoá ở Nhật (trong bài không ghi rõ ngày tháng, nhưng chắc chắn là phải sau 1975), Ba Kim cảnh báo: "Mười năm đại hoạ đó là sự việc lớn trong lịch sử loài người, chẳng những dính líu đến chúng tôi, mà còn dính líu đến tất cả loài người". Nếu Đại cách mạng văn hoá vô sản không xảy ra ở Trung Quốc ắt phải xảy ra ở một nước nào khác, ông nói thế.
Ba Kim đúng. Đúng ở chỗ ông đã nói ra. Và sai. Sai ở chỗ ông nói không đủ.
Đúng là cuộc Đại cách mạng văn hoá vô sản không phải chỉ là bài học cho một nước. Nó là bài học chung cho cả loài người. Chưa kể những nơi mà nó khơi dậy những tiểu cách mạng văn hoá vô sản như ở Việt Nam và Cambodia, nơi những di hoạ khủng khiếp của nó không biết đến bao giờ mới hết sạch. Cái hoạ này lớn hơn ta tưởng. Ngay ở châu Âu của truyền thống dân chủ và tự do trong thập niên 60 thế kỷ trước cũng đã có bao nhiêu trí thức ngây thơ hoan hỉ chào mừng những cuộc "vận động", "đấu tranh" của những "mao-nhiều" Trung Quốc, cứ như thể ở đó đang diễn ra một cuộc đổi đời, biến mọi sự xấu thành tốt. Đã có bao nhiêu người ở khắp thế giới gào to "Đông phương hồng, mặt trời lên"" Và cho tới nay rải rác đây đó vẫn còn những "mao ít" mang huy hiệu Mao Trạch Đông trên ngực, miệng hô to: "Cái thế giới này phải cải tạo bằng khẩu súng trường (2)", tay trói du khách bị bắt cóc đem đi giấu để đòi tiền chuộc.
Sai, ở nơi "đông phương hồng, mặt trời lên" không phải chỉ có một cuộc Đại cách mạng văn hoá vô sản. Trước nó đã có hết cuộc "vận động" này đến cuộc "vận động" khác, và cuộc "vận động" nào cũng kết thúc bằng một địa ngục, không phải cho người này thì người kia. Ai theo dõi tình hình Trung Quốc cận đại cũng biết rằng trước cái đận Ba Kim và các trí thức đi theo đảng cộng sản bị hạ ngục, bị trấn áp, đã có biết bao nhiêu nạn nhân thuộc các thành phần khác: đảng viên Quốc dân đảng, viên chức chính quyền cũ, tư sản, địa chủ... và những người được gọi bằng cái tên chung "phản động". Trong Tuỳ Tưởng Lục, Ba Kim quên bẵng những người này. Mà họ cũng là người chứ. Chẳng lẽ ông lại quên rằng ở Trung Quốc mọi cuộc "vận động" "xây" cái này, "chống" cái kia, bao giờ cũng đi kèm với trống rong cờ mở ban đầu và kết thúc thắng lợi với máu chảy, người chết. Lệ là thế. Không thế không phải là cách mạng.
Ba Kim được các nhà phê bình văn học bản địa coi là một trong bốn cây đại thụ của nền văn học Trung Quốc (ba người kia là Lỗ Tấn, Mao Thuẫn, Quách Mạt Nhược). Cách đánh giá của họ không có sự đồng thuận ở bên ngoài Trung Quốc. Nhưng đánh giá theo cách nào thì Ba Kim cũng là một nhà văn lớn. Ông tên thật là Lý Nghiêu Đường, tự Phế Cam, người tỉnh Tứ Xuyên, con nhà giàu có, từng du học Pháp. Năm 23 tuổi, khi còn là học sinh trường trung học La Fontaine ở thị trấn Chateau-Thierry, ông viết cuốn tiểu thuyết đầu tay Diệt Vong, được độc giả rất hoan nghênh. Từ năm 1930-1949 ông viết nhiều (Ái Tình Tam Bộ Khúc, Kịch Lưu Tam Bộ Khúc), dịch cũng nhiều.
Sau năm 1949, khi lục địa Trung Hoa đã hoàn toàn bị nhuộm đỏ, Ba Kim đi theo đảng cộng sản. Tự nguyện hoàn toàn. Một lòng một dạ. Nhưng, với tư cách nhà văn, ông ít viết hơn hẳn so với trước. Nhà trí thức Ba Kim không theo kịp (hay không sực nổi) những khẩu hiệu "Quán triệt phương hướng phục vụ công nông binh, phục vụ chủ nghĩa xã hội", "thực hiện phương châm "trăm hoa đua nở, trăm nhà đua tiếng", "Tiến hành phương pháp chủ nghĩa hiện thực cách mạng kết hợp với chủ nghĩa lãng mạn cách mạng"... Nào có phải chỉ có những khẩu hiệu rổn rảng mà thôi. Theo sau chúng là những cuộc đấu tranh có máu. Nào "Phê phán phim Vũ Huấn" (1951), "Phê phán cuốn "Nghiên cứu Hồng Lâu Mộng" của Du Bình Bá", "Phê phán quan điểm duy tâm của Hồ Thích" (1954), "Chống tập đoàn phản cách mạng Hồ Phong" (1955), "Chống phái hữu trên mặt trận văn nghệ" (1957), "Chống "chủ nghĩa xét lại" (1959). Đây là chỉ nói về các cuộc "vận động" nhằm nện cho trí thức nhừ tử. Chứ còn tư sản, địa chủ thì Mao chủ tịch và các đồng chí của ông ta đã quét sạch sành sanh.
Tất cả sự tàn nhẫn của đảng cộng sản đối với trí thức trong những cuộc "vận động" ấy, xét cho cùng, chỉ có mục đích bắt họ phải khuất phục đảng vô điều kiện. Nhưng chưa đủ, chúng hoá ra mới chỉ là khúc nhạc dạo cho một cuộc "cách mạng" còn tàn bạo và gớm ghiếc gấp bội. Tên của nó là "Đại cách mạng văn hoá vô sản".
Tháng 8 năm 1966, đùng một cái, Ba Kim rơi xuống địa ngục.
Ông tả lại: "... Tôi thật giống như một du hồn bị đưa đến "Thập điện Diêm Vương". Mỗi chuyện tôi làm trong quá khứ đều bị nêu ra, từng cái một, để bỏ tôi vào vạc dầu mà tra tấn, mà thay xương đổi thịt! Mười bức vẽ đưa vong linh đi qua thập điện Diêm Vương, âm khí thê thảm, máu chảy đầm đìa, một không biết mình là người hay là quỷ, là thú vật hay hồn ma, xuống âm ty hay đã xuống địa ngục rồi. Bấy giờ Tiêu San (3) còn sống, sáng dậy tôi mở mắt, nghe tiếng nàng, tôi gọi thì nàng nói: "Không sống nổi nữa!" (Tuỳ Tưởng Lục).
Nói đùng một cái, là vì Ba Kim đang sống yên lành, hơn nữa, còn hữu hảo lắm lắm với chính quyền cộng sản, vào thời điểm ấy ông còn là cán bộ cấp cao về văn nghệ nữa, ấy thế mà một hôm, vừa mới đi tiễn các nhà văn Á-Phi ở sân bay về đến nhà thì thấy người của cách mạng ập tới, túm lấy, giải đi. Úm ba la, Ba Kim thành "đối tượng của chuyên chính vô sản". "Đối tượng", nghe có vẻ vô thưởng vô phạt, trung tính, nhưng nghĩa của nó trong thực tiễn xã hội chủ nghĩa, chỉ những người ở trong xã hội ấy hiểu, lại kinh lắm. Nó có nghĩa là "kẻ thù". Không phải chỉ có kẻ thù giai cấp được định nghĩa trong các tác phẩm kinh điển mác-xít, nhiều nhất là trong các trước tác của Stalin, Mao Trạch Đông, không phải thế. Ở cái xã hội được gọi là xã hội chủ nghĩa (viết hoa) ai cũng có thể trở thành kẻ thù hết. Mà đã là kẻ thù thì còn cái gì tốt đẹp, vui vẻ, chờ đợi họ trên con đường khổ ải đã trở thành quen thuộc với dân đen, nhất là dân đen ở nước Trung Hoa đỏ. Ở nước này cũng biết mỗi khi có một cuộc "vận động cách mạng" (lần thứ n trong lịch sử) là y như rằng các "đối tượng" của cách mạng, hay của chuyên chính vô sản thì cũng rứa, sẽ được "xử lý" như thế nào.
Nhà văn Ba Kim bị bắt đem đi đấu từ thấp đến cao, lúc "bồi đấu", lúc "dạo đấu" (4), lúc "chính đấu", đủ kiểu. Nhà ở của ông bị lục lọi khám xét lanh tanh bành, đồ đạc bị cướp thả cửa..., bản thân bị đưa đi học tập (Ba Kim gọi là làm "bò", đi bắt đi lao động cải tạo ở "trường 7.5" (5)). Bởi vì Ba Kim có tội, theo quan niệm của cách mạng, hay nói cho đúng hơn, của một số ông bà cách mạng (về sau, những ông bà cách mạng khác lại nói rằng đó là một "bè lũ" xấu). Tội của Ba Kim không hề được toà án nào tuyên. Mấy ông bà cách mạng nắm Đảng cộng sản lúc ấy bảo: Ba Kim là "tên đại phản cách mạng". Thế là đủ. Bói ra ma, quét nhà ra rác, những gì Ba Kim viết, hôm trước được khen, hôm sau bị chửi, là chuyện thường tình.
Trong các văn kiện nói về cuộc trấn áp rùng rợn này, đảng cộng sản Trung Quốc ra một khẩu hiệu rất sắt máu: "Đánh gục tại chỗ, lấy chân đạp xuống, suốt đời không cho ngóc đầu dậy!"
Ở miền Bắc Việt Nam hồi ấy chẳng ai biết "Đại cách mạng văn hoá vô sản" là cái chi chi hết, trừ những bài ca ngợi nó, tít chữ to, in màu đỏ đậm, trên trang nhất tờ Nhân Dân. Đọc những bài báo ấy, người đọc báo ngủ không ngon: ở bên ta rồi có cái đó không" Lạy Trời cho mấy ông kễnh đừng động cỡn lên làm một cái gì đó theo chân các Con Trời. Nước Tàu ở gần ta quá, các ông ấy lại xính bắt chước. Cứ nghe các ông ấy nói và viết thì cuộc "Đại cách mạng văn hoá vô sản" ấy hay lắm, rằng nhờ nó cuộc sống sẽ tốt đẹp hơn. Tốt hơn thì... tốt thôi, miễn đừng có "đấu tranh". Phàm đã "đấu tranh" là y như rằng lộn xộn, đầu chẳng phải, phải tai, lành ít, dữ nhiều. Loạn xị bát nháo. Kinh lắm. Họ mà khởi lên cái sự "đấu tranh" thì dân đen mình biết "tránh đâu""
Nhưng những tin vỉa hè, bây giờ được gọi bằng cái tên hiện đại, mà rất trúng, là Thông tấn xã nhân dân, cho biết ở bên Tàu chẳng có cách mạng cách miếc gì hết, mà đang có một cuộc "thiên hạ đại loạn".
Bắc Kinh mà báo mưa thì Hà Nội đi ô, hãy cẩn thận!
Nhưng đã ở trong vòng kiềm toả của đảng cộng sản rồi, có cẩn thận cũng bằng thừa. Thật vậy, chẳng bao lâu sau sự khởi đầu Đại cách mạng văn hoá vô sản, hoàng đế tân triều ở Việt Nam, vị chúa tể còn quen tay bẻ ghi đường sắt, ra lệnh phát động tắp lự cuộc trấn áp bọn phản cách mạng ở Việt Nam, theo hình mẫu Trung Quốc, gọi là "bọn xét lại chống Đảng".
Thế là tôi vào tù. Cùng với vô số người khác.
Trong cuộc sống trong xà lim kín như bưng kéo dài hơn bốn năm, tôi không biết việc gì đang xảy ra bên ngoài bốn bức tường, nói gì đến những việc xảy ra ở tận bên Tàu. Đến lúc được đưa ra trại chung mới nghe sơ sơ về cái cuộc cách mạng long trời lở đất ấy. Những người tù Trung Hoa từ đại lục, cũng bị bỏ tù bởi nước chư hầu, tránh không kể kỹ. Không phải vì họ sợ, đã ở trong nhà tù Việt Nam rồi còn gì mà sợ, nhưng họ ngán nhắc tới những kỷ niệm hãi hùng. Còn tôi thì nghe cái sự kể sơ sơ ấy đã dựng tóc gáy. Còn khiếp hơn những chuyện kinh dị đọc trong sách.
Bây giờ, qua Tuỳ Tưởng Lục tôi mới được biết cái ngày "hội cách mạng" ở Trung Quốc đã diễn ra với giới trí thức như thế nào"
Tôi tin Ba Kim nói thật. Ông chỉ nói ít đi, chứ không bịa thêm. Ông không nói đủ một phần do mặc cảm -- ông không hoàn toàn vô can trong các thứ tội ác đã diễn ra. Mặt khác sự sợ hãi, sự tránh né vẫn còn là điều không được thiếu nếu muốn tồn tại.
Đại cách mạng văn hoá vô sản bắt đầu một cách ào ạt, rầm rộ, với trống rong cờ mở, thanh la não bạt; hào hùng lắm, khí thế lắm. Trong không khí sôi động ấy các nhà văn, nhà thơ, nhà báo, hoạ sĩ... , nói tóm lại, tất tần tật các văn nghệ sĩ, các trí thức, lần lượt bị phái "tạo phản" (một tên gọi phái cực tả, là về sau kia) điểm mặt, lôi ra. Họ bị buộc đủ các thứ tội đối với cách mạng, từ khinh thị công nông, nói xấu lãnh tụ, xuyên tạc chủ nghĩa Mác, đến phản cách mạng, bán nước... Họ là đều là "hoa dại", là "cỏ độc" hết, tuốt tuồn tuột. Phải quét sạch, phải nhổ đến tận rễ, phái "tạo phản" la hét đầu đường cuối phố. Quần chúng, như đàn cừu Panurge, ào ào theo sau phái "tạo phản", xông vào nhà những người bị đấu lôi họ ra đường, bắt họ đội "mũ cao" (một hình thức nhục mạ), nhổ bọt vào mặt họ, ném đá vào người họ, hô to những khẩu hiệu đòi tiêu diệt họ. Và xông vào nhà ăn cướp, ăn cướp thực sự, theo nghĩa đen.
Ba Kim tả: "Tôi bỗng trở thành ác bá văn chương" (6), "yêu ma quỷ quái", thường xuyên bị lôi ra phê đấu. Về sau do "lũ bốn tên", qua quyết định của sáu người có trách nhiệm ở Thượng Hải là Vương Hồng Văn, Mã Thiên Thuỷ, Từ Cảnh Hiền... đánh tôi thành "tên phản cách mạng không đội mũ cao". đuổi tôi ra khỏi giới văn nghệ". Phái "tạo phản" và tay chân của "lũ bốn tên" dán lên mấy nghìn tờ báo chữ to (đại tự báo) về tôi, thậm chí còn dán biểu ngữ ngay trên đường cái nói tôi là "quân bán nước", "phản cách mạng", cho tôi là thối tha. Trương Xuân Kiều tuyên bố công khai không cho tôi sáng tác nữa" (Tôi Và Văn Học). "Nghĩ lại những ngày ấy... tôi vẫn rùng mình rởn gáy. Tôi cảm thấy rành rành rằng tấm lưới xung quanh tôi ngày càng thít lại, mỗi tuần lễ một ghê gớm hơn"..."Nực cười là tôi cũng cho nhân quyền là thứ của giai cấp tư sản, còn hạng "yêu ma quỷ quái" như chúng tôi không có tư cách hưởng những thứ ấy. Lúc đó sống một ngày dài bằng cả năm, còn bụng dạ nào mà cười" (Về Nói Thật. Bài Thứ Ba). "Tôi không giấu là nhiều lần tôi bị phái "tạo phản" lôi lên bục bắt "ngồi máy bay phản lực"; tôi cúi đầu nhận tội, diễn đủ các trò hề! Có lần, tôi và một ông bạn nhà văn già phải quỳ trên dàn hội trường phân hội Liên hiệp các nhà văn để tiếp thu những lời phê phán "phần tử cuồng loạn" của bọn học sinh "cách mạng" (Vô Đề).
Trí thức là những người không có da dầy. Họ rất mẫn cảm với mọi tác động từ bên ngoài. Cách mạng vô sản chưa kịp tiêu diệt thì nhiều người trong đám văn nghệ sĩ đã tự chết rồi. Ba Kim kể: "Dĩ Quần (7) là người thứ nhất. Nghe nói, anh nhảy lầu ngày mồng hai tháng tám, nhưng cho đến hôm nay (8) tôi vẫn chưa biết rõ anh bị bức phải nhảy lầu như thế nào. Tôi chỉ biết anh bị người ta bức tử với tội "không cần có chứng cư ù"... "Dĩ Quần chết một tuần rồi tôi mới hay tin, còn như Lão Xá "vỡ ngọc" (9) thì một thời gian lâu sau khi ông tự sát". Những người tự sát chưa chắc đã là những người hèn nhát. Phó Lôi, một người bạn mà Ba Kim mến phục, giải thích cái chết của bạn bè, và của chính mình, bằng câu: "Kẻ sĩ, có thể giết, không thể làm nhục". Sau Dĩ Quần, Lão Xá, Ba Kim được tin Trần Đồng Sinh, Kim Trọng Hoa... "họ ở rất gần nhà tôi, thế mà tôi không biết họ chết vào lúc nào. Kim trọng Hoa lặng lẽ treo cổ trong phòng, bà mẹ tám mươi chỉ nghe tiếng ghế đổ... Trần Đồng Sinh, thì nghe nói chết nằm vắt trên bếp ga, do đó người ta đoán anh tự tử. Nhưng anh đang ở trong thời kỳ "cách ly kiểm tra" mà, làm sao có thể mở bếp ga được"(10)" (Hai Mươi Năm Trước). Cù Bạch Âm chỉ vì một bài "Tự bạch về đi tìm cái mới" mà "chịu đủ mọi nỗi giày vò như địa ngục", kết thúc bằng cái chết bi thảm (Tìm Tòi).
Ba Kim viết: "Trong Văn Cách (11), những trí thức bị chết oan đâu chỉ có hàng ngàn, hàng vạn. Họ nêu cao tấm gương phê phán cái triết lý "hãy cứu lấy mạng sống". Tôi nhớ thời chống phái hữu (12), tôi có viết một bài báo bác lại luận điệu "không thể làm nhục" để đập tan bộ mặt kiểu cách của các nhà trí thức. Viết bài đó kỳ thực là tôi "cứu lấy mạng sống của tôi (13)" (Hai Mươi Năm Trước).
Những trí thức tìm đến cái chết nhiều phần vì không chịu bị làm nhục, bị dày vò quá sức chịu đựng về thể xác. Trong gia đình Ba Kim, chính ông bị bắt bắt quỳ hằng giờ trên sàn đấu, bắt "đi máy bay phản lực (14)", Tiêu San, vợ ông, bị bọn "tạo phản" quất dây da bịt đồng vào mặt, hành hạ bà đủ trò trước khi bà nhắm mắt vì bệnh ung thư (tháng 7.1972). Con cái ông bị đẩy đi công tác nông thôn, ở vùng sâu vùng xa. Gia đình nào vướng vào vòng Đại cách mạng văn hoá vô sản thì cũng có số phận tương tự. "Tôi nghe người con dâu đồng chí Chu Tín Phương kể lại: bà Chu trước khi mất thường bị bọn đầu gấu lôi ra làm quả bóng xô đi đẩy lại, đến nỗi mình mẩy mềm nhũn. Có người khuyên bà trốn đi, bà nói: "Tôi mà trốn đi thì chúng nó lại hành hạ ông nhà tôi như thế thôi mà" (Thương Nhớ Tiêu San). Nhà văn nổi tiếng Lão Xá cũng bị đánh đập, thượng cẳng chân hạ cẳng tay. Vợ Lão Xá kể: "Tôi không thể nào quên được trong đêm khuya đã tự mình lấy bông thấm nước, lau từng chút một những vết máu trên đầu, trên mình người thân của tôi như thế nào, mà không rõ chuyện này ở đâu, tại sao lại ra nông nỗi ấy..." (Lão Xá).
Đến như một thầy giáo làng (một trí thức cấp thôn xã) như ông thân sinh nhà văn Giả Bình Ao (mới nổi tiếng sau này) cũng bị trấn áp, gia đình tan nát. Tả lại cảnh trấn áp ngày ấy, Giả Bình Ao cho một nhân vật của ông kể: "Ba năm trước, nổi lên một cơn gió, phải học tập Tiểu Cận Trang, kéo hết người ở ngoài đồng về, suốt ngày môi đỏ răng trắng nói a, hát a. Anh nhà tôi cáu kỉnh nói trước hội nghị xã viên: "Nông dân mình bới đất kiếm cơm, khua môi múa mép làm gì" Ăn ngũ cốc không tiêu được hay sao mà bày ra cái trò vớ vẩn ấy", hôm sau liền bị bắt. Trong trại giam họ đánh đập anh ấy, đánh gãy cả chân, vết thương bị nhiễm trùng, rồi anh ấy chết". Người vợ anh ta kiên trì minh oan cho chồng bị các quan cấp xã trù dập, bị xã trưởng hiếp, tự tử mà chết.
Đấy là cái mà cách mạng vô sản làm ra cho trí thức, lớn cũng như bé. Sau này mọi tội đều được đổ lên đầu phái "tạo phản" như một thùng rác tiện lợi. Nhưng không phải chỉ có những trí thức tuẫn tiết. Phần lớn trí thức không làm như thế vì mục đích được sống sót. Không phải họ không có dũng khí. Cũng không phải họ không biết chán chường. Mà trước hết, tại họ ăn phải "cháo lú" (từ của Ba Kim).
Ba Kim tâm sự: "Những ngày ấy, cuộc sống ấy, quan hệ ấy giữa con người và con người, thật là đen tối quá chừng, giống như đang chịu tội giữa địa ngục vậy. Tôi lấy làm lạ, bấy giờ tôi đã ăn cháo lú gì mà có thể giơ hai tay lên, hô to đả đảo mình, cam lòng nhận tội, để cho kẻ khác tước đoạt quyền làm người của mình". "Không phải là tôi đang nói mê. Năm 1966 quả thực tôi đã làm thế. Cháo lú đã làm tôi mê suốt mười năm. Năm 1983, nó lại định đưa tôi vào cảnh mộng một lần nữa, nhưng cái phép quỷ quái quen thuộc đã mất tác dụng làm cho tôi lú lẫn lần nữa" (Hai Mươi Năm Trước).
Sao mà giống những gì xảy ra ở Bắc Việt Nam đến thế! Hãy nhớ lại thời kỳ cải cách ruộng đất mà xem. Có phải là như thế không"
Nói cho đúng, sao mà Bắc Việt Nam giống Trung Quốc đến thế!
Ở Việt Nam, trong những cuộc chỉnh huấn bắt đầu từ năm 1950 (sau khi biên giới Việt Trung được khai thông) và kéo dài nhiều thập niên sau, cứ thỉnh thoảng lại nổi lên một đợt, hiện tượng ăn phải "cháo lú" cũng y hệt ở Trung Quốc. Người ta tự hành hạ mình bằng cách tự kiểm thảo một cách quá ư thành khẩn, tức là thổi phồng tội lỗi của mình, tự xỉ vả, tự đả đảo (như Ba Kim), thậm chí bịa đặt ra những tội lỗi mình không hề có đối với cách mạng. Đi xem phim Bạch Mao Nữ (Cô Gái Tóc Trắng), người ta bắn lên màn ảnh khi thấy tên địa chủ xuất hiện. Đi xem kịch người ta ném đá vào diễn viên đóng vai cường hào. Thứ "cháo lú" này tôi đã được thấy tác dụng của nó như thế nào. Khi một đám đông an phải "cháo lú" tức thì xuất hiện sự "lên đồng tập thể". Con người bỗng mất đi tính người, tính thú nổi lên. Cuộc đàn áp, giết chóc, không cần tới tay những người cộng sản nữa, dân chúng tự giết lẫn nhau.
Nhưng cũng lại phải nói cho công bằng, về đại thể, mức độ tàn bạo của những cuộc "vận động" cách mạng do đảng cộng sản Việt Nam lãnh đạo quả có thấp hơn ở Trung Quốc nhiều, quy mô quả có hẹp hơn nhiều. Đơn giản vì Bắc Việt Nam là nước nhỏ, cái gì ở đó cũng chỉ "tiểu" thôi, chứ không thể "đại" (ở Trung Quốc đã Nhảy Vọt rồi cũng phải thêm Đại vào, cho nó oách).
Khốn thay, số phận con người thì ai cũng như ai, cách mạng đại hay cách mạng tiểu thì cũng thế, trong cuộc cách mạng mỗi người chỉ có một cuộc đời để mà sống, người Trung Quốc cũng y như người Việt Nam, chẳng có gì khác nhau. Bi kịch cho một con người lớn chẳng kém bi kịch của số đông chút nào, có khi còn lớn hơn. Bởi một con người là cái cụ thể, cái thấy được, biết được, rõ ràng hơn bất kỳ con số thống kê nào. Có người sẽ bảo: dân Trung Quốc hơn một tỉ, Đại cách mạng văn hoá vô sản có làm chết đến một triệu không mà rộn" Mà có chết một triệu hay hơn một triệu thì cũng chưa tới một phần nghìn cơ mà. Xin thưa: một con người ở trong con số một triệu đó là một người như tôi với ông đây này, có vợ có con, có mẹ có cha, có bằng hữu, có thân thuộc, có niềm vui nỗi buồn, có đau thương, có hạnh phúc..., có tất cả những gì thuộc về con người "không xa lạ với tôi", nói theo cách của Mác.
Hồi trước, khi còn ở trong nước, cứ mỗi khi sơ kết hoặc tổng kết một đợt học tập do đảng chủ trương, thì cán bộ phải viết thu hoạch, tức là viết ra giấy những gì mình đã học được. Tôi bỗng nảy ra ý muốn viết ra cái thu hoạch của tôi sau khi đọc Tuỳ Tưởng Lục.
Một là, xã hội cộng sản bao giờ cũng thù nghịch đối với trí tuệ (15). Mọi thứ trí tuệ khác, ngoài chính trị, chỉ có thể tồn tại với điều kiện làm tay sai trọn vẹn cho chính trị. Tay sai mà không trọn vẹn cũng không được, phải loại trừ. Từ đây mà ra khẩu hiệu "chính trị là thống soái". Đàng sau cái khẩu hiệu về địa vị ấy là quyền lực thực sự của một mình đảng cộng sản nói chung, và một lãnh tụ, hoặc một nhóm lãnh tụ, nói riêng. Không kẻ nào khác được phép len chân vào đấy. Trí tuệ không là cái gì hết. Đảng là ánh sáng soi đường, là lương tâm, là trí tuệ nhân loại. Đảng độc tôn, độc đoán, mặc sức muốn làm gì thì làm. Không kẻ nào được cãi lại. Thậm chí không được rón rén phát biểu ý kiến khác với gì đảng đang nói (bởi vì lúc đảng nói A lúc đảng nói B, không thể biết đàng nào mà lần). Cứ nghển cổ lên mà đánh hơi, rồi gió chiều nào theo chiều ấy, tha hồ tự do phát biểu. Trong một xã hội khép kín như thế, đảng cộng sản có làm điều gì sai đến mấy thì cả xã hội cũng phải chịu. Người dân không còn quyền gì khác ngoài quyền được cúi đầu vâng lệnh và xưng tụng công đức kẻ cai trị.
Khi toàn bộ phương tiện truyền thông trong xã hội được vận dụng để phục vụ kẻ cai trị thì người dân ắt bị đẩy vào tình trạng mụ mẫm.
Về tình hình này, Ba Kim tả: "Nhưng tôi năm 1970 và tôi năm 1967-1968 không còn là một người nữa. Từ tháng 9 năm 1966 trở về sau, dưới sự uy hiếp và lãnh đạo bằng roi da của phái "tạo phản", tôi hoàn toàn suy nghĩ bằng đầu óc người khác; người khác gào "Đả đảo Ba Kim!", tôi cũng giơ tay hưởng ứng". "Càng nghĩ càng thấy phái "tạo phản" nói phải, càng nghĩ càng thấy mình có tội. Nói tôi là "hứa tử hiển tôn" của giai cấp địa chủ, tôi thừa nhận. Nói tôi viết Dòng Nước Xiết là "dựng bia, lập truyện" cho giai cấp địa chủ, tôi cũng thừa nhận. Năm 1970, chúng tôi xuống lao động ở nông thôn 3 năm, bị lôi ra ruộng để cùng bị đấu với địa chủ ở đó, tôi cũng cúi đầu nhận tội"."Năm 1967 trở đi, tinh thần và diện mạo tôi khác hẳn. Trong tâm linh tôi có cái gì tích luỹ được từ trước tôi bỏ sạch. Tôi ưỡn ngực tiếp thu vô điều kiện mọi chỉ thị của phái "tạo phản". Về sau tôi tự phân tích nói là ăn phải bùa mê thuốc lú, tôi bị thôi miên, nên không hay biết gì nữa. Kỳ thực tôi chưa đào sâu đấy thôi. Trong khoảng hai năm ấy, những khi tôi thành khẩn bái mộ thần linh, bên tai tôi lúc nào cũng văng vẳng một tiếng nói nhân từ :"Tin thần linh thì cả nhà sẽ được cứu". Nguyên thuỷ chung tôi vẫn giữ trong đầu cái triết lý "bảo toàn tính mạng" "Lúc ấy, tôi cho rằng mình có tội thì cách chuộc tội là thật sự cải tạo, cách cải tạo là cứ thực hiện đúng từng câu mọi huấn thị, mệnh lệnh, quyết nghị của phái "tạo phản" (Mười Năm, Một Giấc Mộng). Món "cháo lú" được nấu theo đúng tinh thần "chính trị là thống soái" là như thế. Một tình hình tương tự người Việt Nam đã được thấy trong cải cách ruộng đất, ở cuộc vận động trí thức và các thứ đám đông khác đánh "hội đồng" nhóm "Nhân văn - Giai phẩm".
Cái sự trấn áp bằng bất cứ phương tiện gì, bằng bất cứ giá nào đối với những trí tuệ không giống mình, được gọi một cách miệt thị là ngoại lai, tạo ra bùa mê thuốc lú cho cả xã hội, xét đến cội nguồn chính là sự sợ hãi đối với trí tuệ. Nếu trí tuệ sống thì quyền lực độc tôn không còn đất sống. "Kẻ nào suy nghĩ khác ta, kẻ đó chống lại ta", đó là chủ trương của mọi chế độ độc tài chuyên chế, phát xít hay cộng sản thì cũng vậy. Mặc dầu bị ăn "cháo lú", nhà văn Ba Kim có lúc cũng tỉnh ra. Ông viết: "Những người cho chúng tôi là nô lệ, cầm roi da huơ huơ trước mặt chúng tôi, thật ra chúng chẳng có cái quái gì hết! Chúng không biết ngày mai chúng sẽ ra sao nữa. Có lẽ có người thấy tôi nghĩ như thế cho là kỳ quặc. Thật ra cũng dễ lý giải thôi. Mấy mươi năm tôi viết sách làm văn, cuối cùng còn có được một chút "trí thức"; bây giờ thì tôi biết rõ vì sao "lũ bốn tên" hận thù "trí thức" làm vậy! Dù chỉ với một chút "trí thức", "mày" cũng còn thấy được khe hở của "tao", huống chi là "phần tử trí thức", huống chi là kẻ có văn hoá!" (Mười Năm, Một Giấc Mộng). Có coi mọi người dưới quyền cai trị của mình là nô lệ thì mới có tình trạng "Trương Xuân Kiều tuyên bố công khai không cho tôi sáng tác nữa", là Ba Kim hết được viết. Trương Xuân Kiều không cần phải là trí thức sáng suốt hơn, giỏi hơn Ba Kim. Trương Xuân Kiều chỉ cần là Đảng.
Ba Kim còn ngần ngại, không dám nói thẳng điều ông nghĩ. Bởi vì ông vẫn còn nằm trong vòng kiềm toả của chế độ. Ông còn sợ, nói thẳng ra là như thế. Nhưng đọc Tuỳ Tưởng Lục, ta chỉ cần thay "lũ bốn tên" bằng "chế độ hiện hành" là bức tranh xã hội mà ông vẽ ra có đủ màu sắc chân thực.
Những kẻ cầm quyền ở một xã hội như thế, bất kể ở nước nào, không chỉ sợ những "tư tưởng thù địch" hiện đại, mà cả những nhà tư tưởng cổ xưa. Hãy xem báo Tiền Phong, số ra ngày 16.8.1973 (tức là trong lúc Đại cách mạng văn hoá vô sản ở Trung Quốc còn đang hoành hành) với bài: "Quét sạch những tàn dư tệ hại của Khổng giáo". Bài báo viết: "... cần phải khẳng định dứt khoát rằng: lễ giáo phong kiến, đặc biệt là lễ giáo Khổng tử, không có một chút nhân tố tích cực nào nữa.. Chúng chỉ là những xiềng xích những độc hại... Là thế hệ thanh niên của thời đại Hồ Chí Minh, chúng ta đang sống, chiến đấu, lao động, học tập vì độc lập tự do của Tổ quốc và chủ nghĩa xã hội, chúng ta phải bảo vệ sự sáng tạo của chủ nghĩa Mác -- Lênin. Chính vì thế mà chúng ta không thể dung hoà được với khổng giáo cùng với hệ tư tưởng phản động và tư tưởng bảo thủ của nó. Vì sự nghiệp cách mạng, chúng ta phải kiên trì đấu tranh để quét sạch nó ra khỏi mọi lĩnh vực của đời sống xã hội như quét sạch những đống rác vậy". Nguyễn Thanh Dương, tổng biên tập báo, ký tên Thanh Bình, viết như thế. Khi có người hỏi tại sao lại đánh cả Khổng giáo thì Nguyễn Thanh Dương trả lời: "Tôi viết theo chủ trương của trên (16). Tôi chỉ làm nhiệm vụ mở đầu, các báo và tạp chí khác đang được lệnh viết tiếp. Đây là một chiến dịch do trên chỉ đạo đấy...".
"Trên" đây là Lê Duẩn, Lê Đức Thọ. "Trên" của "trên" là Quang Minh Nhật báo ở bên Tàu, tờ này đã ra một bài báo y hệt, sớm hơn tờ Tiền Phong ít ngày, báo chí Việt Nam coi bài báo ấy là huấn lệnh của Thiên tử. Với những người cầm quyền như thế, chỉ có một tư tưởng được phép sống, được toàn quyền thống trị, là tư tưởng Mác-Lê, hay, lại nói cho đúng hơn, tư tưởng Mao Trạch Đông, tư tưởng Hồ Chí Minh, tư tưởng Lê Duẩn, hoặc, lạy Chúa tôi, tư tưởng Nông Đức Mạnh...
Hai là, xã hội cộng sản là một xã hội trái tự nhiên. Bây giờ thì ai cũng biết rằng cái gọi là xã hội xã hội chủ nghĩa là một sản phẩm thuần tuý tư biện. Nó không phải là một xã hội tự nhiên thành. Nói nôm, là một xã hội bịa đặt. Kể ra nghe cái luận điểm rằng cái loài người ngu tối kia trước chỉ biết cúi đầu chép sử, nay là lúc nó đứng dậy tự làm ra lịch sử cho mình, thì khoái cái con ráy lắm. Khốn nỗi, tự nhiên có quy luật của nó, không phải cứ muốn thế nào được thế ấy. Nước thì phải chảy xuôi. Thứ sản phẩm bịa đặt muốn tồn tại được phải nhờ vào dối trá. Thành thử trong cái xã hội đó kẻ cầm quyền phải thay đổi mọi khái niệm thông thường vốn có của loài người, tạo ra một hệ khái niệm khác hẳn để biện minh cho việc làm của nó. Không thể lấy sự hiểu thông thường vốn dĩ có ở các xã hội thông thường mà hiểu được người cầm quyền cái xã hội không giống ai ấy nói cái gì. Chẳng hạn, về tự do báo chí, theo cách hiểu của tổng bí thư Nông Đức Mạnh là: "Báo chí viết gì, nói gì, thông tin gì, bao giờ cũng phải vì lợi ích của cách mạng, của đất nước, của Đảng" (Nói tại Thông tấn xã Việt Nam, tháng 6.2003). Tổng thư ký Hội nhà báo Việt Nam Vũ Văn Hiển trước đó cũng đã nhấn mạnh với các hội viên của ông ta: "Nếu nói đến tự do báo chí ở Việt Nam thì cần hiểu đó là việc tự do hoạt động để phục vụ Đảng" (báo Nhân Dân, 20.6.2002). Những lời nói như thế ở các xã hội thông thường chỉ có thể là những lời nói mê nói sảng. Trong một xã hội chuyên chế những định chế của nó chỉ còn cái tên là giống với những định chế của các xã hội khác, chứ chúng, hoặc rỗng ruột, hoặc được thay thế bằng nội dung khác hẳn, thậm chí trái ngược.
Trải qua Đại cách mạng văn hoá vô sản, Ba Kim than thở: "Nước chúng ta có Hiến pháp 1954, quyền công dân của tôi đáng ra phải được Hiến pháp bảo vệ. Hiến pháp ấy đã được toàn thể đại biểu bỏ phiếu thông qua, trong đó có lá phiếu của tôi... Nhưng đến khi đáng ra phải phát huy tác dụng của nó thì chúng ta chẳng ai tìm thấy nó ở đâu cả, phảng phất như nó chẳng hề tồn tại, hoặc giả là vô ích, không bằng báo chữ to. Hai mươi năm trước, tôi đã bị nhốt "chuồng bò" như thế đấy. Hiến pháp đã mất tăm mất tích, nhân quyền bị dày xéo. Tôi giơ cao quyển "sách đỏ (17)", đọc to "chỉ thị tối cao", đang là người biến thành súc vật, mặc cho người ta phanh thây, xé xác".
Tội nghiệp cho Ba Kim quá!
Ba là, xã hội cộng sản là một xã hội bất trắc. Nhìn bề ngoài, đôi khi người ta nhầm: cái xã hội ấy có vẻ ổn định đáo để. Lấy Bắc Hàn làm thí dụ. Ở đó không có lộn xộn -- không đảo chính, không cả những cuộc biểu tình. Dân chúng im re, lúc nào cũng sẵn sàng đồng ca những bài hát ca ngợi Kim tướng quân (tức là ông Kim Nhật Thành, Kim Bố), hoặc ca ngợi lãnh tụ vĩ đại (Kim Chính Nhật, Kim Con). Dân sống trong sự sáng tạo không ngừng, gần chết đói, họ phát hiện cỏ cũng muối dưa được, chẳng kém gì món dưa Kim Chi. Cho đến khi hàng triệu người chết đói thực sự, xã hội Bắc Hàn vẫn "ổn định". Kịp đến khi dân chúng Bắc Hàn không còn cái gì mà ăn nữa thì lãnh tụ Kim Con mang vũ khí nguyên tử ra doạ cả thế giới: "Chúng mày không viện trọ cái ăn cho nước tao thì tao cho nổ bom nguyên tử". Bom nguyên tử ở Bắc Hàn chưa chắc đã ném được ở đâu xa, nó nổ ngay trên đất Bắc Hàn thôi, Nhật và Nam Hàn cũng lĩnh đủ phóng xạ. Trung Quốc bình chân như vại, chắc còn tin ở lời dạy của Mao Xếnh Xáng: "Chiến tranh có thể làm chết vài chục triệu người Trung Quốc, nhưng bọn đế quốc rồi sẽ bại, Trung Quốc sẽ tất thắng".
Xin đừng nghĩ rằng ở Bắc Hàn không có Hiến pháp, không có pháp luật. Nó có cả đấy, có hết.
Cái gọi là ổn định xã hội ở các nước gọi là xã hội chủ nghĩa, được thực hiện bằng dùi cui, về cơ bản là nhà tù, trước hết, và trong nội dung của nó, là ổn định quyền lực. Để ổn định một thứ quyền lực không hình thành bởi sự lựa chọn của các thành viên cùa xã hội, tức là dân chúng, thì không thể nào đặt ra được những định chế ổn định, mà phải thay đổi chúng xoành xoạch, đặng đối phó với mọi biến chuyển. Cái gọi là Hiến pháp mà Ba Kim tin rằng "đã được toàn thể đại biểu bỏ phiếu thông qua, trong đó có lá phiếu của tôi" thế tất chỉ có thể là bánh vẽ. Khi tập đoàn cầm quyền -- lúc này là đảng cộng sản, lúc khác là một nhúm người cơ hội nhân danh đảng cộng sản -- thấy cần phải thay đổi, hoặc giải thích xuyên tạc, các điều này điều nọ thì nó chỉ cần ra một nghị quyết là mọi cái lại lộn tùng phèo. Cho nên mới có hiện tượng hôm nay Lâm Bưu - người học trò của Mao chủ tịch, người kế vị xứng đáng của Mao chủ tịch -- ra mọi chỉ thị bắt cả xã hội tuân theo, được ca ngợi rầm trời, mai đã trở thành kẻ cầm đầu "lũ bốn tên" bị nguyền rủa hết nước. Chuyện Lưu Thiếu Kỳ, trong khi còn nguyên chức danh chủ tịch nước Cộng hoà Nhân dân Trung Hoa, cứ việc "yên tâm" nằm dài dài trong ngục, cho đến khi chết thối, là chuyện bình thường ở cái xã hội đó, nói gì đến Ba Kim.
Tôi có kinh nghiệm cá nhân trong chuyện này. Một năm sau khi Mao Trạch Đông khởi lên Đại cách mạng văn hoá vô sản ở Trung Quốc, Lê Duẩn chưa tuyên bố Tiểu cách mạng văn hoá vô sản, tôi lúc ấy chưa kịp chống đảng cộng sản, chỉ mới tỏ ra khó chịu với nó mà thôi, thì đã bị nó bỏ tù rồi. Chắc hẳn nó bỏ tù tôi là vì trong khi không bằng lòng nó, tôi đã trót dại nói ra ở đâu đó, với ai đó, mà nó biết. Thế rồi chẳng cần đối chiếu việc làm (ở đây là lời nói) có vi phạm Hiến pháp và pháp luật hay không, nó cho tôi ở chín năm liền tù tì hết nhà tù này đến trại tập trung khác.
Bây giờ, trong nước Việt Nam ổn định, những công dân dám nghĩ tới tình trạng tụt hậu hiện tại và tiền đồ đen tối của đất nước, dám phát biểu đôi điều, đúng sai không cần biết, lập tức bị tống giam, rồi giải toà, xử án kín, hoặc không cần xử án. Tên của họ là: Nguyễn Đình Huy, Phạm Thái, Nguyễn Đan Quế, Đoàn Viết Hoạt, Thích Huyền Quang, Thích Quảng Độ, Thích Tuệ Sĩ, Nguyễn Văn Lý, Phan Văn Lợi, Nguyễn Hữu Giải, Hà Sĩ Phu, Bùi Minh Quốc, Phạm Quế Dương, Trần Khuê, Trần Dũng Tiến, Vũ Cao Quận, Nguyễn Khắc Toàn, Phạm Hồng Sơn, Nguyễn Vũ Bình, Lê Chí Quang..., và rất nhiều người khác nữa.
Mà chẳng cứ những người có ý muốn hoặc đã có hành động đấu tranh cho dân chủ hoá cái xã hội trong đó mình đang sống mới phải nơm nớp lo sợ sự trấn áp có thể giáng xuống đầu mình một lúc nào đó. Ai cũng phải sợ. Không sợ là điếc không sợ súng. Hoặc ăn quá nhiều "cháo lú" nên tưởng tai vạ nào rồi cũng chừa mình ra. Bởi vì mình là người được đảng tin tưởng. Ba Kim thú nhận ông đã từng có ý nghĩ như thế.
Đảng cộng sản sợ dân chủ hơn sợ ma nhiều. Đảng thừa thông minh để biết rằng dân chủ hoá xã hội có nhiều cách, nhưng cách nào rồi cũng dẫn tới kết cục bi thảm cho những kẻ quen ăn trên ngồi trốc nơi "đỉnh cao trí tuệ". Vì thế đảng cầm quyền phải tìm cách chống lại. Cách chống tốt nhất là cho các công dân biết họ chỉ là những tù nhân dự khuyết.
Hãy coi chừng!
Một xã hội như thế không thể có tương lai. Bây giờ nói đến xã hội xã hội chủ nghĩa có thể phát triển tốt là người ta dẫn Trung Quốc ra. Trung Quốc quả đang có những bước tiến dài trong phát triển kinh tế, chủ yếu dựa vào biện pháp khuyến khích phát triển tư doanh, là cái mà trước kia họ chống đến cùng. Điều đó chẳng hề có nghĩa là người ta đang đi trên con đường xây dựng cái chủ nghĩa xã hội nọ (18). Vì chẳng ai nhìn thấy bóng dáng nó đâu ở chân trời tít tắp, các ông Con Trời bèn khẳng định rằng đúng thế, ta chưa thấy được nó bằng mắt thường, nhưng dưới sự lãnh đạo duy nhất đúng đắn và vô cùng sáng suốt của ban lãnh đạo hiện tại cái xã hội mơ ước ấy sẽ trở thành hiện thực sau... một thế kỷ. Tức là chẳng có ai trong những người nói và những người nghe còn sống đến lúc ấy. Bất cứ ông thầy bói tay mơ nào cũng có quyền phán một lời tiên đoán tương tự. Ấy là chưa kể ban lãnh đạo đảng hiện tại có bền vững lâu dài không, hay sẽ trở thành một "bè lũ ba tên" hoặc "bè lũ năm tên rưỡi" vào một lúc nào đó. Ai dám nói chắc"
Cái mà chúng ta biết chắc là ở Liên Xô, chủ nghĩa xã hội đã tồn tại và phát triển đến mức cao nhất nó mà có thể đạt tới trong hơn hai phần ba thế kỷ, đã đưa Liên Xô trở thành một trong hai cường quốc lớn nhất thế giới, thế mà rồi sụm đổ như một "người khổng lồ chân đất sét" (từ của Lênin dùng để chỉ xã hội tư bản). Cái xã hội bị các nhà mác-xít coi là bất toàn hoá ra không phải là cái chứng minh cho sự tồn tại cái xã hội mà họ cho rằng hữu lý.
Con người là một sinh vật có tư duy. Cho dù có phỉnh nịnh, cưỡng bức nó ăn thứ "cháo lú" trộn lẫn với bạo lực, trước sau gì nó cũng sẽ suy nghĩ đến điều phải nghĩ ra.
Như Ba Kim đi đến kết luận cho cái xã hội mà ông đang phải sống:
"Chúng ta mở miệng ra là nói "xã hội mới", nhưng cái xã hội mới ấy, chúng ta càng ngày càng không hiểu nó ra làm sao cả, càng ngày càng thấy nó dễ sợ. Bạn bè, người này tiếp người kia, bị quăng xuống vực thẳm trước tôi".
"Và cả sau tôi nữa!". Ông có nói thêm lời tiên đoán như vậy cũng không sai.
__
(1)- Hình như sau năm 1975 hậu quả của Đại cách mạng văn hoá vô sản cũng còn kéo dài đối với những trí thức bị trấn áp.
(2)- Trích Mao tuyển.
(3)- Ba Kim phu nhân.
(4)- Hai thứ đấu này chưa được nhập khẩu vào Việt Nam, "bồi đấu" là bị đấu, nhưng là đấu phụ, không phải là nhân vật chính của cuộc đấu; "dạo đấu" là không phải bị đấu ở đơn vị sở tại, địa phương sở tại, mà đơn vị khác, hoặc địa phương khác mượn về đấu để "nâng cao lập trường".
(5)- Trường 7.5 là một thứ trại tập trung.
(6)- Cụm từ này chắc chắn không có trong từ vựng của bất cứ ngôn ngữ nào.
(7)- Có quá nhiều tên văn nghệ sĩ được Ba Kim nhắc tới. Họ đều là những người có tên tuổi trong nền văn nghệ Trung Quốc, nhưng ít được người đọc Việt Nam biết đến. Xin miễn chú thích.
(8)- Tức 20 năm sau.
(9)- Ý nói chết.
(10)- Ba Kim ngờ có cả nhiều trường hợp bị giết chết rồi đổ cho là tự sát.
(11)- Đại cách mạng văn hoá vô sản.
(12)- Một cuộc "đấu tranh" trước Đại cách mạng văn hoá vô sản.
(13)- Ba Kim viết rất thực tâm trạng của ông, cũng là tâm trạng nhiều trí thức xã hội chủ nghĩa khác.
(14)- Ba Kim không miêu tả kiểu nhục hình này. Có thể đoán là bị treo lơ lửng.
(15)- Nói cho chính xác hơn: xã hội theo chủ nghĩa cộng sản, chứ nó chưa phải/không phải là xã hội cộng sản, theo định nghĩa của chính Mác; ở đây ta tạm gọi thế cho tiện, đỡ tốn chữ.
(16)- Tạp chí Xưa Và Nay, số 149, tr.14
(17)- Chỉ cuốn "Mao tuyển" (trích những lời của Mao Trạch Đông), một thời là Kinh thánh của các công dân Trung Quốc, đi đâu cũng phải mang trong túi ngực bên trái (không được để ở túi quần). Ba Kim cũng vậy.
(18)- Ngày 28.12 Trung Quốc loan tin họ sẽ kỷ niệm long trọng 110 năm ngày sinh của Mao Trạch Đông, với rất nhiều album nhạc, sách báo nói về công trạng của "Người", tác giả chính của Đại cách mạng văn hoá vô sản. Cái con đường xây dựng xã hội chủ nghĩa sau một trăm năm còn đầy những hiểm hoạ, biết rồi mà không tránh, hoặc không thể tránh.
Gửi ý kiến của bạn
