Đánh giá Henry Kissinger – Cứu cánh có biện minh cho phương tiện không?

 

Người ta nên áp dụng đạo đức vào tài chính trị của Henry Kissinger như thế nào? Làm thế nào để người ta quân bình những thành tựu với những hành vi sai trái của Kissinger? Tôi đã vật lộn với những vấn đề đó từ khi Kissinger là giáo sư của tôi, và sau này là đồng nghiệp tại Đại học Harvard. Vào tháng Tư năm 2012, tôi đã giúp phỏng vấn ông trước một số lượng lớn cử toạ tại Harvard và hỏi liệu ông có làm điều gì khác đi trong thời gian làm ngoại trưởng cho các Tổng thống Hoa Kỳ Richard Nixon và Gerald Ford không. Lúc đầu, ông nói không. Suy nghĩ lại, ông nói rằng ước mình là đã hoạt động tích cực hơn ở Trung Đông. Nhưng ông không đề cập đến Campuchia, Chile, Pakistan hay Việt Nam. Một người phản đối ở phía sau hội trường hét lên: "Tội phạm chiến tranh!"

  
Kissinger là một nhà tư tưởng phức tạp. Cũng như cùng với những người di cư khác từ châu Âu trong thời hậu chiến, chẳng hạn như nhà lý thuyết quan hệ quốc tế Hans Morgenthau, ông chỉ trích chủ thuyết lý tưởng ngây thơ trong chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ trước Đệ nhị Thế chiến. Nhưng Kissinger không phải là một người theo chủ thuyết phi đạo đức. Ông nói với cử toạ tại Harvard: "Bạn không thể nhìn chỉ vào quyền lực, các quốc gia luôn đại diện cho một ý tưởng về công lý. Trong các tác phẩm của mình, ông lưu ý rằng trật tự thế giới dựa trên cả sự cân bằng quyền lực và ý thức về tính hợp pháp. Như ông đã từng nói với Winston Lord, cựu trợ lý của ông và là đại sứ tại Trung Quốc từ năm 1985 đến năm 1989, những phẩm chất cần thiết nhất nơi một chính khách là "tính cách và lòng can đảm". Tính cách là cần thiết "bởi vì các quyết định thực sự khó khăn là 51-49", vì vậy các nhà lãnh đạo phải có "sức mạnh đạo đức" để thực hiện chúng. Lòng can đảm là cần thiết để các nhà lãnh đạo có thể "bước đi một mình trên con đường". Trong trường hợp của Việt Nam, ông tin rằng ông có nhiệm vụ chấm dứt chiến tranh Việt Nam. Nhưng, ông nói, ông không có nhiệm vụ chấm dứt nó "theo những điều khoản có thể làm suy yếu khả năng của Mỹ trong việc bảo vệ các đồng minh và chính nghĩa của tự do".

  
Đánh giá đạo đức trong quan hệ quốc tế  rất khó, và di sản của Kissinger đặc biệt phức tạp. Trong nhiệm kỳ dài của mình trong chính phủ, ông đã có nhiều thành công to tát, bao gồm cả với Trung Quốc, Liên Xô và Trung Đông. Kissinger cũng có những thất bại nặng nề, bao gồm cả việc chiến tranh Việt Nam kết thúc như thế nào. Nhưng trên mạng, di sản của Kissinger là tích cực. Trong một thế giới bị ám ảnh bởi bóng ma chiến tranh hạt nhân, các quyết định của ông đã làm cho trật tự quốc tế ổn định và an toàn hơn.

 

Một trong những vấn đề quan trọng nhất đối với các nhà thực hành chính sách đối ngoại là làm thế nào để đánh giá đạo đức trong lĩnh vực chính trị toàn cầu. Một người theo chủ thuyết phi đạo đức thực sự chỉ đơn giản là tránh đúng chạm đến nó. Chẳng hạn, một nhà ngoại giao Pháp đã từng nói với tôi rằng, vì đạo đức không có ý nghĩa trong quan hệ quốc tế, ông quyết định mọi thứ chỉ dựa trên lợi ích của Pháp. Tuy nhiên, sự lựa chọn từ chối tất cả các lợi ích khác tự nó là một quyết định đạo đức sâu xa.

  
Về cơ bản, có ba bản đồ tư duy khác nhau về chính trị thế giới, mỗi bản đồ tạo ra một câu trả lời khác nhau về cách các quốc gia nên hành xử. Những người theo chủ thuyết hiện thực chấp nhận một số nghĩa vụ đạo đức, nhưng coi chúng bị hạn chế nghiêm trọng bởi thực tế khắc nghiệt của nền chính trị vô chính phủ. Đối với những nhà tư tưởng này, thận trọng là đức tính hàng đầu. Ở đầu kia của quang phổ là những người theo đuổi chủ thuyết quốc tế, những người tin rằng các quốc gia nên đối xử bình đẳng với tất cả mọi người. Họ coi biên giới là độc đoán về mặt đạo đức và tin rằng các chính phủ có nghĩa vụ đạo đức lớn đối với người nước ngoài. Ở giữa là những người theo chủ thuyết tự do. Họ tin rằng các quốc gia có trách nhiệm nghiêm túc để xem xét đạo đức trong các quyết định của họ nhưng thế giới được chia thành các cộng đồng và các quốc gia có ý nghĩa đạo đức. Mặc dù không có chính phủ nào đứng trên các quốc gia này, những người theo chủ thuyết tự do nghĩ rằng hệ thống quốc tế có trật tự đối với nó. Thế giới có thể là vô chính phủ, nhưng có đủ các thực hành và thể chế thô sơ, chẳng hạn như sự cân bằng quyền lực giữa các quốc gia, chuẩn mực, luật pháp quốc tế và các tổ chức quốc tế, để thiết lập một khuôn khổ mà các quốc gia có thể đưa ra những lựa chọn đạo đức có ý nghĩa, ít nhất là trong hầu hết các trường hợp.

  
Chủ thuyết hiện thực là vị thế chuẩn mực mặc định mà hầu hết các nhà lãnh đạo sử dụng. Cho rằng thế giới là một trong những quốc gia có chủ quyền, điều này là thông minh: thực ra, chủ thuyết hiện thực là nơi tốt nhất để bắt đầu. Vấn đề là nhiều người theo chủ thuyết hiện thực dừng lại ở nơi họ bắt đầu thay vì nhận ra rằng chủ thuyết thế giới và tự do có giá trị trong việc suy nghĩ về phương cách tiếp cận trong chính sách đối ngoại. Câu hỏi thường là một trong những vấn đề mức độ, và các nhà lãnh đạo không nên tùy tiện từ bỏ các vấn đề nhân quyền và thể chế. Vì không bao giờ có tình trạng an ninh hoàn hảo, trước tiên họ phải hình dung ra mức độ an ninh nào mà nhà nước của họ cần trước khi xem xét các giá trị khác, chẳng hạn như phúc lợi, bản sắc hoặc quyền của người nước ngoài, trong cách họ đưa ra chính sách. Cuối cùng, họ có thể đưa đạo đức vào một loạt các quyết định rộng rãi. Xét cho cùng, hầu hết các việc lựa chọn chính sách đối ngoại không liên quan đến sự sống còn. Thay vào đó, chúng liên quan đến các vấn đề như có nên bán vũ khí cho các đồng minh độc tài hay chỉ trích hành vi nhân quyền của một quốc gia khác. Chúng liên quan đến các cuộc tranh luận về việc có nên tiếp nhận người tị nạn không, làm thế nào để giao thương và phải làm gì về các vấn đề như biến đổi khí hậu.

  
Cuối cùng, những người theo chủ thuyết hiện thực cứng rắn đối với tất cả các quyết định về mặt an ninh quốc gia được xác định rất hạn hẹp. Họ sẵn sàng đưa ra nhiều lựa chọn đáng ngờ về mặt đạo đức để cải thiện tình hình an ninh của đất nước họ. Năm 1940, sau khi Pháp đầu hàng Đức quốc xã, Thủ tướng Anh Winston Churchill đã tấn công các tàu của hải quân Pháp trên bờ biển Algeria, giết chết hàng ngàn thủy thủ trung lập, để ngăn hạm đội rơi vào tay Đức. Năm 1945, Tổng thống Hoa Kỳ Harry Truman đã sử dụng bom nguyên tử chống lại Nhật Bản, giết chết hơn 100.000 thường dân. Nhưng bằng cách bỏ qua sự đánh đổi khó khăn, các nhà lãnh đạo theo chủ thuyết hiện thực chỉ đơn giản là né tránh các vấn đề đạo đức khó khăn. "An ninh là trên hết" và "công lý giả định cho trật tự", nhưng các nhà lãnh đạo có nghĩa vụ đánh giá mức độ phù hợp chặt chẽ của một tình huống với bản đồ tinh thần của Hobbes hoặc Lockean, hoặc liệu họ có thể tuân theo các giá trị quan trọng khác mà không thực sự gây nguy hiểm cho an ninh của đất nước họ không.

  
Đồng thời, các nhà lãnh đạo không thể luôn tuân theo các quy tắc đạo đức đơn giản. Họ có thể cần phải đưa ra những lựa chọn phi đạo đức để ngăn chặn những thảm họa nghiêm trọng; chẳng hạn như không có vấn đề nhân quyền trong số những người bị thiêu rụi trong một cuộc chiến tranh hạt nhân. Như Arnold Wolfers, một người theo chủ thuyết hiện thực nổi tiếng người Mỹ gốc châu Âu, đã từng nói, điều người ta có thể hy vọng nhất trong việc đánh giá đạo đức quốc tế của các nhà lãnh đạo là họ đưa ra "những lựa chọn đạo đức tốt nhất mà hoàn cảnh cho phép".

  
Điều này đúng, nhưng một quy tắc thận trọng rộng rãi như vậy có thể dễ dàng bị lạm dụng khi thuận tiện. Các nhà lãnh đạo có thể tuyên bố rằng, họ đã phải thực hiện một hành động khủng khiếp để bảo vệ đất nước của họ, mà thực ra, trong khi hoàn cảnh cho phép họ tự do hơn nhiều. Thay vì chỉ đơn giản là nghe theo lời các nhà hoạch định chính sách, các nhà phân tích nên đánh giá họ về các mục đích, phương tiện và hậu quả của họ. Để làm như vậy, các chuyên gia có thể rút ra từ sự khôn ngoan của cả ba bản đồ tinh thần theo thứ tự là chủ thuyết hiện thực, tự do và quốc tế.

  
Cuối cùng, khi các nhà phân tích nhìn vào mục đích, họ không nên mong đợi rằng các nhà lãnh đạo sẽ theo đuổi công lý ở cấp độ quốc tế theo những cách tương tự như những gì họ có thể theo đuổi trong xã hội nội địa của họ. Ngay cả triết gia tự do nổi tiếng John Rawls cũng tin rằng các điều kiện cho lý thuyết công lý của ông chỉ áp dụng cho xã hội trong nước. Đồng thời, Rawls lập luận rằng, có những nhiệm vụ vượt ra ngoài biên giới cho một xã hội tự do và danh sách nên bao gồm việc hỗ trợ lẫn nhau và tôn trọng các thể chế đảm bảo cho các quyền cơ bản của con người. Ông cũng viết rằng, mọi người trong một thế giới đa dạng xứng đáng được xác định công việc của chính họ càng nhiều càng tốt. Do đó, các nhà phân tích nên đặt câu hỏi liệu mục tiêu của một nhà lãnh đạo có bao gồm một tầm nhìn thể hiện các giá trị thu hút rộng rãi trong và ngoài nước không. Nhưng họ cũng nên hỏi liệu mục tiêu của một nhà lãnh đạo có cân bằng một cách thận trọng các giá trị thu hút với các rủi ro được đánh giá không. Nói cách khác, các nhà phân tích nên đánh giá liệu có một triển vọng hợp lý mà tầm nhìn của nhà lãnh đạo có thể thành công không.

  
Khi nói đến việc đánh giá các phương tiện đạo đức, các chuyên gia có thể đánh giá các nhà lãnh đạo bằng truyền thống lâu đời về tiêu chí "chiến tranh chính nghĩa", cho rằng việc sử dụng vũ lực của một quốc gia phải tương đối và phân biệt đối xử. Họ có thể tính đến các yếu tố trong mối quan tâm tự do của Rawls trong việc thực hiện mức độ can thiệp tối thiểu để tôn trọng quyền và thể chế của người khác. Còn về việc đánh giá hậu quả, người dân có thể đặt câu hỏi liệu các nhà lãnh đạo có thành công trong việc cổ vũ các lợi ích quốc gia trong lâu dài của đất nước không; liệu họ có tôn trọng các giá trị quốc tế khi có thể bằng cách tránh sự cô lập cực đoan và thiệt hại không cần thiết cho người nước ngoài không; và liệu họ có giáo dục dân chúng bằng cách thúc đẩy sự thật và tin tưởng mà nó mở rộng cho việc diễn ngôn về đạo đức không.

  
Những tiêu chí này khiêm tốn nhất và xuất phát từ những nhận thức về chủ thuyết hiện thực, tự do và quốc tế. Nhưng họ mang lại một số hướng dẫn cơ bản mà nó vượt ra ngoài một tính khái quát đơn giản về sự thận trọng. Tôi gọi khảo hướng này là "chủ thuyết hiện thực tự do". Nó bắt đầu với chủ thuyết hiện thực, nhưng không kết thúc ở đó.

 

Kissinger đo lường các tiêu chí này như thế nào? Ông chắc chắn đã có những thành công lớn: mở cửa cho Trung Quốc, thiết lập hòa hoãn với Liên Xô, và xử lý các cuộc khủng hoảng ở Trung Đông, tất cả đều làm cho thế giới an toàn hơn. Ví dụ, về Trung Quốc, Kissinger và Nixon có tầm nhìn và sự táo bạo để hướng dẫn chính trị thế giới thoát ra khỏi tình trạng lưỡng cực trong thời Chiến tranh Lạnh và tái hòa nhập Bắc Kinh vào hệ thống quốc tế. Họ phải phớt lờ bản chất xấu xa về chế độ toàn trị của Mao Trạch Đông.

  
Cũng tương tự như vậy, trong việc xử lý hòa hoãn và kiểm soát vũ khí với Moscow, Kissinger đã phải chấp nhận tính hợp pháp của một chế độ toàn trị khác và đi chậm hơn nhiều mà người Mỹ muốn thúc đẩy điện Kremlin cho phép người Do Thái di cư. Tuy nhiên, vị thế của ông đã giúp giảm nguy cơ chiến tranh hạt nhân và tạo điều kiện cho chính Liên Xô dần bị xói mòn. Ở đây, một lần nữa, lợi ích đạo đức vượt xa chi phí. Và mặc dù ông đã chấp nhận rủi ro bằng cách nâng mức cảnh báo của các lực lượng hạt nhân Mỹ lên DEFCON 3 trong Chiến tranh Yom Kippur ở Trung Đông, phán đoán của Kissinger hóa ra là đúng. Cuối cùng, ông đã xoay sở để giảm căng thẳng trong khu vực bất chấp vụ bê bối Watergate buộc Nixon phải từ chức.

  
Nhưng có một mặt khác của sổ chi thu. Những thất bại về đạo đức của Kissinger trong tài năng chính sách bao gồm ném bom Campuchia từ năm 1969 đến năm 1970, không làm gì để ngăn chặn sự tàn bạo của Pakistan trong cuộc chiến tranh Ấn Độ - Pakistan năm 1971, và ủng hộ cuộc đảo chính ở Chile năm 1973. Đầu tiên, hãy xét đến việc Chile. Chính phủ Hoa Kỳ đã không xúi giục cuộc đảo chính để lật đổ tổng thống được bầu cử dân chủ của đất nước và cài đặt một nhà độc tài quân sự, nhưng Kissinger nói rõ rằng Washington không phản đối. Những người bảo vệ ông lập luận rằng, Washington không có lựa chọn nào khác ngoài việc ủng hộ một chính quyền quân sự, vì chế độ trước đó là cánh tả và có thể rơi vào phạm vi ảnh hưởng của Liên Xô. Nhưng có một chính phủ cánh hữu ở Chile không thực sự quan trọng đối với uy tín toàn cầu của Mỹ trong một thế giới lưỡng cực, và chính phủ cánh tả gần như không đủ là mối đe dọa an ninh để biện minh cho việc tiếp tay cho việc lật đổ nó. Sau cùng, Kissinger đã từng so sánh Chile với một con dao găm chĩa vào trung tâm Nam Cực.

  
Trong cuộc chiến tranh ly khai của Bangladesh ra khỏi Pakistan, Kissinger và Nixon đã bị chỉ trích vì không lên án Tổng thống Pakistan Yahya Khan vì sự đàn áp và đổ máu của ông ở Bangladesh, nó dẫn đến cái chết của ít nhất 300.000 người Bengal và tạo ra một dòng người tị nạn chạy vào Ấn Độ. Kissinger lập luận rằng sự im lặng của ông là cần thiết để đảm bảo sự giúp đỡ của Yahya trong việc thiết lập quan hệ với Trung Quốc. Nhưng ông đã thừa nhận rằng sự không thích cá nhân của Nixon đối với Thủ tướng Ấn Độ Indira Gandhi, mà Kissinger tiếp tay, cũng là một yếu tố.

  
Vụ ném bom Campuchia năm 1970 được cho là sẽ phá hủy các tuyến đường xâm nhập của Việt Cộng, nhưng cuối cùng, các cuộc tấn công đã không rút ngắn hoặc kết thúc chiến tranh. Những gì họ đã làm là giúp Khmer Đỏ diệt chủng lên nắm quyền ở Campuchia, dẫn đến cái chết của hơn 1,5 triệu người. Đối với một người ca ngợi sự quan trọng của tầm nhìn dài hạn về bảo vệ tự do, đây là ba thất bại.

 

Sau đó là chiến tranh Việt Nam. Kissinger mô tả các chính sách của ông trong cuộc xung đột là một thành công mơ ước, những quyết định có thể cứu miền Nam Việt Nam như một xã hội tự do nếu không có vụ Watergate và quyết định của Quốc hội rút lại sự ủng hộ cho sự tham gia của Hoa Kỳ. Nhưng đây là một vấn đề tự bào chữa của một lịch sử phức tạp. Ban đầu, Kissinger và Nixon hy vọng sẽ liên kết các vấn đề kiểm soát vũ khí với Việt Nam, trong một nỗ lực để khiến Liên Xô gây áp lực buộc Hà Nội ngừng tấn công miền Nam. Nhưng khi những hy vọng này tỏ ra viển vông, họ đã giải quyết một giải pháp thương lượng sẽ tạo ra cái mà Kissinger gọi là một "khoảng thời gian thích hợp" giữa việc rút quân của Hoa Kỳ và sự sụp đổ của chính phủ ở Sài Gòn. Cuối cùng, Hoa Kỳ và Bắc Việt Nam đã ký một  hòa ước tại Paris vào tháng Giêng năm 1973, cho phép miền Bắc để lại quân đội của mình bên trong miền Nam. Khi Kissinger được hỏi trong riêng tư rằng, ông nghĩ chính phủ miền Nam Việt Nam có thể tồn tại được bao lâu, ông trả lời, "Nếu họ may mắn, họ có thể cầm cự được một năm rưỡi."   Cuối cùng, Kissinger không đoán xa hơn nữa. (Miền Nam chỉ sống sót chỉ được hơn hai năm.)

  
Nixon và Kissinger đã kết thúc chiến tranh Việt Nam, nhưng những nỗ lực của họ phải trả giá đắt về mặt đạo đức. Chỉ hơn 21.000 người Mỹ đã chết trong ba năm làm việc của họ, so với 36.756 dưới thời Johnson và 108 dưới thời Kennedy. Thiệt hại ở Đông Dương lớn hơn nhiều: hàng triệu người Việt Nam và Campuchia đã bị giết dưới nhiệm kỳ của họ. Kissinger và Nixon tiếp tục chiến đấu để bảo vệ uy tín của Washington, một thuộc tính quan trọng trong các vấn đề quốc tế, nhưng không rõ liệu việc tạo ra một "khoảng thời gian thích hợp" khiêm tốn có đáng giá cho một tổn thất tàn khốc như vậy hay không.

  
Những lựa chọn đạo đức đôi khi ít tệ hại hơn. Nếu Kissinger và Nixon làm theo lời khuyên của các Thượng nghị sĩ Hoa Kỳ như William Fulbright và George Aiken và rút lui sớm, chấp nhận rằng Sài Gòn cuối cùng sẽ bị đánh bại, sẽ có một số thiệt hại cho sức mạnh toàn cầu của Mỹ, nhưng dù sao uy tín của đất nước vẫn bị ảnh hưởng, sau khi Sài Gòn sụp đổ vào năm 1975. Chấp nhận thất bại và tuyên bố rút quân trong suốt năm 1969 sẽ là một động thái can đảm nhưng tốn kém về mặt chính trị. Kissinger và Nixon cho thấy họ có khả năng thực hiện những động thái như vậy khi nói đến Trung Quốc. Tuy nhiên, ở Việt Nam thì họ không có làm. Thay vào đó, sự lựa chọn của họ không làm thay đổi kết quả cuối cùng, và nó tỏ ra tốn kém về tính mạng cũng như uy tín.

  
Kissinger đôi khi không sống đúng với những đức tính đạo đức của mình về tính cách và lòng can đảm. Hơn nữa, một số phương tiện của Kissinger có thể là vấn đề cần đặt ra. Quan hệ quốc tế là một môi trường khó khăn cho vấn đề đạo đức, và chính sách đối ngoại là một thế giới của sự thỏa hiệp giữa các giá trị. Nhưng xét về hậu quả, thế giới là một nơi tốt đẹp hơn nhờ tài chính trị của ông, và những thành công của ông lớn hơn những thất bại.

 

Foreign Affairs 30/11/2023

(Đỗ Kim Thêm dịch)