Các khoản cho vay nước ngoài của Trung Quốc luôn được gắn kèm các khẩu hiệu khác nhau. Dù có thay đổi chiến thuật, hệ thống mới vẫn không đổi quyết tâm định hình lại thế giới theo hướng có lợi cho Bắc Kinh. (Nguồn: pixabay.com)
Từ những ngày đầu, các khoản cho vay nước ngoài của Trung Quốc đã luôn được gắn kèm các khẩu hiệu khác nhau. Chiến lược “Đi Muôn Nơi” (Going Out) năm 1999 nhường chỗ cho “Cộng Đồng Chung Vận Mệnh” (Community of Common Destiny) năm 2011, và đã nhanh chóng bị lu mờ bởi tầm nhìn “Vành Đai và Con Đường” (Belt and Road) của ông Tập Cận Bình hai năm sau đó. Trong suốt thời kỳ này, dù các khẩu hiệu có thay đổi ra sao, thì một loại dự án vẫn chiếm vai trò chủ đạo: cơ sở hạ tầng ở nước ngoài được tài trợ bởi các khoản vay của Trung Quốc. Các ngân hàng của họ đã tài trợ mọi thứ từ Mecca Metro, một tuyến đường sắt đang xây dựng ở Ả Rập Saudi trị giá 16.5 tỷ MK, bởi cùng một công ty xây dựng đã từng đặt đường rầy cho Mao; cho đến Bandar, một dự án bất động sản sang trọng ở bang Johor của Malaysia, một nỗ lực nhằm cạnh tranh với Singapore.
Cho đến khi đại dịch COVID-19 xuất hiện và khoản cho vay ít dần, cách tiếp cận của Trung Quốc bắt đầu có vẻ không thỏa đáng. Theo ước tính, thế giới nợ tám ngân hàng quốc doanh lớn nhất của Trung Quốc ít nhất 1.6 ngàn tỷ MK, tương đương với khoảng 2% GDP toàn cầu. Các chuyên gia phê bình cáo buộc Trung Quốc ‘dụ dỗ’ lùa các nước nghèo vào bẫy nợ để đạt được các mục tiêu địa lý chính trị. Các chuyên gia lo lắng về việc làm thế nào để đưa Trung Quốc vào các cấu trúc mà các nước giàu sử dụng để giảm, xóa nợ cho các nước nghèo. Trong khi đó, các viên chức Trung Quốc ngày càng lo sẽ không thu được lợi nhuận từ một số lượng lớn các dự án. Khi hoạt động cho vay tăng trở lại, Trung Quốc đang thay đổi chiến thuật. Hệ thống mới gọn gàng và cũng tinh vi hơn, nhưng vẫn mang quyết tâm định hình lại thế giới theo hướng có lợi cho Bắc Kinh.
Các thể chế vẫn còn đó không thay đổi. Các nước nghèo vay mượn từ phương Tây thông qua các tổ chức đa phương, các cơ quan viện trợ, ngân hàng và thị trường trái phiếu. Còn các bên cho vay nước ngoài của Trung Quốc, bao gồm hai ngân hàng lớn nhất là Exim Bank và Ngân Hàng Phát Triển Trung Quốc (China Development Bank – CDB), đều thuộc sở hữu nhà nước, làm mờ ranh giới giữa cho vay vì lợi nhuận và viện trợ. Trong khi các bên cho vay phương Tây ủy thác cho những người đi vay hoặc các tổ chức từ thiện ở các nước nhận, thì hầu hết các khoản cho vay của Trung Quốc đều tài trợ cho cơ sở hạ tầng do các công ty nhà nước của nước này xây dựng, nghĩa là tiền chưa bao giờ rời khỏi Trung Quốc.
Thoạt đầu, dường như ai cũng có lợi với hệ thống này. Tại Trung Quốc, nhu cầu yếu đối với một số loại công trình xây dựng đã khiến những công ty lớn thuộc sở hữu nhà nước của ngành này rơi vào tình thế khó khăn. Các ngân hàng nhà nước tràn ngập đô la từ xuất cảng tăng vọt. Khi bắt tay nhau hướng ra nước ngoài, cả hai ngành xây dựng và ngân hàng không chỉ giành được những hợp đồng có giá trị mà còn ghi điểm với nhà nước. Đổi lại, nhà nước có được thêm chút ưu thế ngoại giao. Các khoản vay chảy vào Châu Phi đặc biệt nhiều, châu lục này có các chính phủ dễ tiếp cận và vô số tài nguyên chưa được khai thác. Nhưng tám ngân hàng quốc doanh lớn cũng cho vay khắp nơi. Tổng các khoản cho vay mà thế giới nợ Trung Quốc đã tăng từ 390 tỷ MK vào cuối năm 2010 lên 1.5 ngàn tỷ MK vào năm 2017.
Tuy nhiên, các vết rạn nứt bắt đầu xuất hiện vào cuối giai đoạn này. Các mệnh lệnh của ông Tập, tập trung vào một “con đường” gồm các tuyến đường vận chuyển toàn cầu và một “vành đai” các tuyến đường bộ nối Trung Quốc với những nơi xa xôi nhất của Châu Phi và Châu Âu, đã không thể chuyển đổi hoạt động cho vay. Các khoản vay trong Vành Đai và Con Đường tiếp tục chảy đến các quốc gia quá thù địch hoặc ở quá xa không quá hữu ích. Các nước nghèo chật vật với việc trả nợ, nghĩa là ngày càng có nhiều dự án bị bỏ dở. Các công ty xây dựng thuộc sở hữu nhà nước, phần phải làm việc nhiều nhất với bên đi vay, lại có rất ít vai trò trong cuộc chơi. Nếu một khoản nợ trở nên xấu đi, các ngân hàng sẽ mất tiền và các viên chức lúng túng, nhưng bên xây dựng vẫn được trả tiền. Theo Viện Doanh Nghiệp Hoa Kỳ (AEI), một tổ chức tư vấn theo dõi hoạt động cho vay của Trung Quốc, các dự án xây dựng mới đã bắt đầu cạn dần từ trước khi đại dịch COVID-19 bùng phát, cho thấy các viên chức đã kiểm soát các tổ chức cho vay.
Các nhà quan sát phương Tây kỳ vọng đà giảm trong đại dịch sẽ kéo dài cho đến khi Trung Quốc giải quyết xong việc tái cấu trúc do thói cho vay vô tội vạ trước đó để lại. Thay vào đó, các quyết sách gia TQ đang hướng dẫn những tổ chức cho vay quay trở lại nước ngoài, và các nhà ngoại giao cấp cao sẽ đồng hành cùng họ để quá trình diễn ra suôn sẻ. Bắc Kinh chưa bao giờ thừa nhận giảm cho vay trong thời kỳ đại dịch, điều chỉ thể hiện qua số liệu từ các quốc gia nhận tiền vay. Những con số này hiện đang gia tăng trở lại. Trong khi đó, dữ liệu từ FDI Markets, một công ty tư vấn, cho thấy các thông báo về các dự án mới, dầu hiệu cho các khoản vay sắp tới, đã tăng lên vào nửa cuối năm 2022.
Các đặc điểm của kỷ nguyên mới đang bắt đầu xuất hiện. Vào năm 2020, các viên chức đã nói với các công ty xây dựng rằng các dự án Vành đai và Con đường trong tương lai sẽ “đẹp như tranh.” Trong một bài phát biểu vào năm 2021, ông Tập đã nhắc nhở họ rằng “nhỏ mới đẹp”. Sinosure, một công ty bảo hiểm do nhà nước điều hành, hiện từ chối cho các quốc gia đã mắc nợ Trung Quốc nhiều được vay thêm. Các công ty xây dựng cũng phải nắm giữ một phần nhỏ cổ phần trong các dự án mà họ thực hiện. Theo AEI, giá trị của dự án xây dựng trung bình đã giảm từ 526 triệu đô la trong giai đoạn năm 2012-2017 xuống còn 423 triệu đô la trong năm 2018-2022. Một cơ sở dữ liệu khác, được duy trì bởi các chuyên gia nghiên cứu tại Trường Boston, cho thấy diện tích cũng đang bị thu hẹp, từ mức trung bình 90km2 trong năm 2013-2017 xuống còn 16km2 trong năm 2018-2021.
Các chuyên gia hoạch định chính sách Trung Quốc cũng đang kiểm soát chặt chẽ hơn việc giải ngân. Theo dữ liệu của Trường Boston, trước đại dịch, các quỹ cổ phần thuộc sở hữu của các bộ, ngân hàng chính sách và các cơ quan khác là nguồn tài chánh nước ngoài phát triển nhanh nhất. Những điều này giúp các viên chức chuyển tiền nhà nước đến nơi họ muốn, mà không phải thông qua các công ty xây dựng nhà nước. Một số quỹ là quan hệ đối tác giữa Trung Quốc và các nước vùng Vịnh; một số khác hành động tương tự như các công ty cổ phần tư nhân. Các nhà quản lý quỹ đưa ra các quyết định lớn. Cho đến nay, họ đã chọn đầu tư vào fintech và công nghệ xanh. Theo thời gian, Trung Quốc thậm chí có thể sử dụng các kênh này để đầu tư vào các nước giàu không muốn vay nợ.
Nhiều dự án thế hệ mới nằm trong các điểm nóng hàng hóa rất quan trọng đối với quá trình chuyển đổi xanh. Ngành công nghiệp sản xuất của Trung Quốc từng có nhu cầu cao về dầu mỏ và quặng sắt. Giờ đây, họ sản xuất nhiều xe điện hơn bất kỳ nơi nào khác trên thế giới và cần một lượng lớn coban, đồng và lithium. Từ năm 2018 đến năm 2021, ngay cả khi các ngân hàng quốc doanh ngừng cho vay ở nơi khác, họ vẫn gửi hàng tỷ MK vào các liên doanh giữa các doanh nghiệp nhà nước Trung Quốc với các công ty khai thác kim loại ở Mỹ Latinh. Điều này đã thúc đẩy các doanh nghiệp nhà nước và quỹ cổ phần mua vào, với ba trong số các quỹ đó chỉ đầu tư vào khu vực này.
Cho vay thì thường mất bạn
Trong hệ thống gọn gàng hơn, tập trung hơn này, tiền được chuyển đến hai loại đối tượng đi vay: những bên có cơ hội trả nợ tốt (vì các dự án có khả năng sinh lời hoặc chính phủ đủ giàu), hoặc những bên mà tiền bạc không còn là vấn đề để đổi lấy lợi thế ngoại giao hoặc quân sự. Các khoản cho vay đối với các quốc gia thân thiện nhưng không có nhiều giá trị địa lý chính trị, chẳng hạn như Angola và Venezuela, đã cạn kiệt. Nhưng Hành Lang Kinh Tế Trung Quốc-Pakistan, tên gọi siêu dự án trị giá 60 tỷ MK ở một quốc gia đã nợ Trung Quốc hơn 30% tổng khoản nợ nước ngoài, dường như là một ngoại lệ đối với quy tắc cho vay mới của Sinosure. Trung tâm Nghiên cứu Năng lượng và Không khí Sạch, một nhóm chuyên gia cố vấn, tính toán rằng có ít nhất bốn nhà máy điện ở Pakistan lẽ ra đã bị loại bỏ nếu các viên chức theo sát các chính sách khí hậu được thông qua gần đây.
Do đó, bản đồ tài chính hải ngoại của Trung Quốc đang được vẽ lại. Các ngân hàng đang cung cấp ít khoản vay hơn cho Châu Phi. Thay vào đó, họ sẽ tìm đến các quốc gia gần hơn, các nguồn hàng hóa và những nơi mà các công ty Trung Quốc có thể tránh ải thuế quan thương mại của phương Tây. Malaysia và Indonesia đã được hưởng lợi vì sự gần gũi; Mỹ Latinh thì nhờ vào khoáng sản họ có. Một số lượng nhỏ nhưng ngày càng tăng các nhà sản xuất thuộc sở hữu nhà nước đang hướng tới các quốc gia có quan hệ với cả Bắc Kinh và Washington, tận dụng các khoản tiền vay từ các ngân hàng do nhà nước điều hành để thiết lập cơ sở kinh doanh với chính quyền và các công ty địa phương. Một trong những thỏa thuận kiểu này là khu công nghiệp Kuantan ở Malaysia, cơ sở hạ tầng tiêu tốn ít nhất 3.5 tỷ MK và được tài trợ bởi một liên doanh giữa hai nước và các doanh nghiệp nhà nước của họ. Trung Đông, nơi Oman và Ả Rập Saudi có các cụm sản xuất của Trung Quốc, cung cấp khả năng tiếp cận tương tự với Châu Âu.
Kỷ nguyên mới vẫn còn nhiều bí ẩn. Một là về quy mô đầu tư. Tiền từ các quỹ cổ phần đi qua những nơi như Hồng Kông và Quần đảo Virgin thuộc Anh, khiến việc theo dõi trở nên khó khăn. Mặc dù các khoản vay từ các ngân hàng quốc doanh đang giảm dần, nhưng chúng cũng đang được giải ngân nhanh hơn. Một mối quan tâm khác là về phân tích kinh tế. Trong thời kỳ trước, tham vọng chủ yếu của Trung Quốc là hòa mình vào nền kinh tế toàn cầu. Nhưng giờ đây họ cũng muốn tự bảo vệ mình khỏi cuộc chiến kinh tế của Hoa Kỳ. Nếu quan hệ tiếp tục xấu đi, Trung Quốc có thể tăng cường nỗ lực tránh thuế quan, khóa chặt các đồng minh và đảm bảo chuỗi cung ứng toàn cầu. Một ẩn số cuối cùng là liệu những nỗ lực như vậy có bị cản trở bởi mong muốn của TQ về một cách tiếp cận nợ bền vững hơn hay không. Một số người đang tự hỏi liệu hành vi của Trung Quốc có thực sự thay đổi. Theo thời gian, liệu họ sẽ quay trở lại xây dựng và tài trợ cho các siêu dự án, bên cạnh các hoạt động mới hay không?
Trước đây, các ngân hàng Trung Quốc cho các nước nghèo vay tiền để thực hiện các dự án lớn nhưng vô dụng. Nhưng chính các ngân hàng này cũng cho vay đối với các dự án lớn và hữu ích, chẳng hạn như đê đập và đường sá, ở những quốc gia không thể vay của bất kỳ ai khác vì không có tiền trả nợ. Oxford Economics, một công ty tư vấn, ước tính rằng từ nay đến năm 2040 sẽ có “khoảng thiếu hụt đầu tư cơ sở hạ tầng” toàn cầu trị giá 15 ngàn tỷ đô la. Với sự thay đổi trong cách tiếp cận, Trung Quốc dường như khó có thể can thiệp và các nước khác cũng chẳng mặn mà hơn. Kỷ nguyên cho vay mới của Trung Quốc sẽ tập trung hơn và tốt hơn cho tài chánh công của chính họ. Một số quốc gia, đặc biệt là ở Châu Phi, sẽ rất tiếc nhớ cách làm việc cũ.
Việt Báo phỏng dịch theo bài viết “Xi Jinping’s next overseas-lending revolution” được đăng trên trang Economist.
Gửi ý kiến của bạn
