Thông thường khi nghe hai chữ “cô đơn” chúng ta liên tưởng đến trạng thái tinh thần yếm thế, tâm tư buồn bã, ngày tháng chán chường, thậm chí, cuộc đời trống rỗng. Có lẽ, vì ý nghĩa từ điển của từ vựng này; có lẽ, vì ảnh hưởng văn chương nghệ thuật; có lẽ vì chúng ta đã từ lâu tin như thế, mà không bao giờ đặt một nghi vấn nào.
Đây là định nghĩa của “cô đơn” qua Bách thư toàn khoa Wikipedia: “Cô đơn là một trạng thái cảm xúc phức tạp và thường gây khó chịu, đáp ứng lại với sự cách ly xã hội. Cô đơn thường bao gồm cảm giác lo lắng về sự thiếu kết hợp hay thiếu giao tiếp với những cá nhân khác, cả ở hiện tại cũng như trong tương lai. Như vậy, người ta có thể cảm thấy cô đơn ngay cả khi xung quanh có nhiều người. Nguyên nhân của sự cô đơn rất đa dạng, bao gồm các vấn đề về xã hội, tâm thần, tình cảm và các yếu tố thể chất.
Các nghiên cứu cho thấy sự cô đơn là một hiện tượng phổ biến trong xã hội loài người, hiện diện ở những người đã kết hôn, những người đang có các mối quan hệ, các gia đình, các cựu chiến binh, và ngay cả những người đã thành công trong sự nghiệp. Sự cô đơn là một chủ đề văn chương được khám phá trong suốt chiều dài lịch sử con người từ thời cổ đại. Sự cô đơn cũng được miêu tả như một nỗi đau tâm lý, và cũng là cơ chế thúc đẩy một cá nhân tìm kiếm sự kết nối xã hội. Sự cô đơn thường được định nghĩa trong mối liên hệ của một người với người khác, cụ thể hơn là "một trải nghiệm khó chịu xảy đến khi mạng lưới quan hệ xã hội của một người bị khiếm khuyết trên một số phương diện quan trọng.”
Định nghĩa trên bao gồm khá đầy đủ ý nghĩa và phạm vi của cô đơn từ môi trường cá nhân cho đến xã hội, một cách tâm lý và khoa học. Nhưng cô đơn ở đây như một luồng gió lạnh, một cơn mưa, một trận bão, đôi khi là trận động đất… kéo đến và chúng ta sẽ phải gánh chịu. Nếu mưa lớn thì che dù, nếu bão mạnh thì trốn dưới gầm bàn, nếu động đất thì chạy ra giữa chỗ trống, nhảy qua nhảy lại tránh đường nứt… con người thụ động trước cô đơn. Hãy gọi tên loại cô đơn này là ‘cô đơn tiêu cực.’
Loại cô đơn này có thể nói là bẩm sinh. Nó hiện hữu trong nội tâm và chờ chực cơ hội để lộ diện. Khi chúng ta không hài lòng đời sống; khi thua thiệt, thất bại, mất mát; khi cảm nhận được bản chất vô lý của hiện sinh; khi hiểu ra kết quả vô nghĩa của tồn tại; vân vân; cô đơn xuất hiện. Nó tạo ra trạng thái từ buồn bã cho đến trống vắng, từ suy nhược cho đến bệnh tật. Loại cô đơn này có hại nhiều hơn có lợi, nhưng lại được các nghệ sĩ ca ngợi cái bóng dáng đẹp đẽ, cái cảm xúc lãng mạn, khiến chúng ta gần gũi và thân thiện với cô đơn tiêu cực. Hầu hết mọi người đểu cảm thấy thích thú, thi vị, khoan khoái với một chút, đừng quá nhiều, cảm giác cô đơn. Kể cả, giả vờ cô đơn cũng cảm thấy được ngưỡng mộ.
Nếu đã có cô đơn tiêu cực, thì phải có cô đơn tích cực. Nó là gì? Tại sao ít nghe ai nói đến?
Trước hết, có thể hiểu cô đơn tích cực là cảm xúc, cảm giác, trạng thái, tâm tư ngược lại với với cô đơn tiêu cực.
Không đúng. Bản sắc cô đơn luôn luôn là như vậy, bao gồm buồn bã, chán chường, trống rỗng như nhà thơ Huy Cận đã kêu lên: “Chiều ơi, hãy xuống thăm ta với! Thiên hạ lìa xa đời trống không.”
Hành động của con người vừa đối diện vừa cưu mang cô đơn tạo ra tiêu cực hoặc tích cực. Nói một cách khác, cô đơn tích cực là cảm xúc, cảm giác, trạng thái, tâm tư khi hành động ngược lại, chống lại cô đơn tiêu cực.
Không đúng hết. Chỉ đúng một phần.
Hầu hết trong mọi trường hợp, làm ngược lại, chống đối, tranh đấu, vân vân, đều tổn hao sức lực và tâm trí và sự thành công ít lớn lao. Những bậc thượng thừa biết lợi dụng sức mạnh của đối phương để tạo sức mạnh cho bản thân. Như Thái cực quyền, dùng lực đối thủ để đả thương đối thủ. Như Triệt quyền đạo của Lý Tiểu Long, biến sức, ra tay sau mà trúng trước. Như chị tôi mượn sức của “slow cooker” để nấu bún bò, bánh canh, cà ri, vân vân, vừa xem phim tập vừa có món ăn ngon. Như chúng ta biến sức iPhone mà tung hoàng ngang dọc trên không gian ảo. Mượn sức, biến sức là ý niệm khôn ngoan mà từ cổ đại ai đó đã nghĩ ra, và giờ đây, hầu hết mọi hành động thông minh đều là mượn sức hay biến sức.
Bạn cứ quan sát hai tấm hình đại diện bên dưới, sẽ nhận ra: 1- hành động tiêu cực, lấy dù che mưa và 2- hành động tích cực, mượn dù bay theo gió.
Cô đơn tích cực là gì?
Một người tù bị biệt giam và một thầy tu vào hang động sống một mình có gì khác nhau, cả hai đều cô độc và cô đơn trong bóng tối. Sự khác biệt rõ rệt là sự lựa chọn. Người tù không được quyền lựa chọn, trong khi thầy tu thì tự ý tìm đến cô đơn.
Cô đơn tích cực bắt đầu từ ý thức chọn lựa.
Đông lực thúc đẩy tìm đến cô đơn tích cực, có lẽ, đã có từ cá tính và vô thức. Có thể đến từ nhận thức hiểu biết, có thể bừng tỉnh từ kinh nghiệm như một “mặc khải.”, có thể được bậc cao nhân điềm chỉ, có thể đọc từ sách báo rồi nghiệm ra “chân lý.” Người quyết định bước vào trạng thái hoặc bối cảnh cô đơn tích cực, sẽ hành động với cảm xúc hài lòng, hân hoan, với cảm giác thích thú như một kẻ phiêu lưu tìm báu vật. Người đó có thể không có kế hoạch, nhưng có mục đích rõ rệt. Người đó chọn cô đơn để đánh đổi những thứ gì cao đẹp hơn.
Loại cô đơn này dường như là thứ gì cần thiết để nảy sinh những thứ khác giá trị hơn. Những nhân vật cao cả như Chúa Jesus, nhập cô đơn 40 ngày trong vườn cây Dầu trước khi nhận gánh chịu thảm hình cứu chuộc. Phật Thích Ca nhập cô đơn dưới cội Bồ đề 49 ngày để đạt đến thông tuệ. Nhiều nhà văn đi tìm những nơi yên tĩnh, cô đơn, để sáng tác những tác phẩm trường sinh. Các triết gia thường là những người cô đơn, những nghệ sĩ cũng vậy. Các nhà bác học vùi mình trong phòng thí nghiệm. Vân vân. Cho dù đời sống bận rộn như thế nào, cho dù ở giữa chợ đời náo nhiệt ra sao, những người tự chọn sống với cô đơn vì mục đích làm cho đời sống tốt đẹp hơn hoặc để tập trung năng lực thực thi điều gì đó mà họ khao khát.
Trong những trường hợp này, về mặt xã hội, cô đơn cho phép chủ thể xa cách đám đông, để hàng ngày không bị vướng bận bởi những phức tạp làm hoang mang hay giảm thiểu sức sống. Cho phép chủ thể chấp nhận chỉ trích, phê phán, thậm chí là chửi rủa của những ai không vừa ý việc làm riêng rẽ của chủ thể
Về mặt tâm tư, cô đơn cho chủ thể được bình an, thời giờ, và sự tập trung vào công việc.Trong hoàn cảnh này, cô đơn mang lại cho chủ thể niềm vui, thoải mái và phát triển óc sáng tạo. Niềm vui này đối với chủ thể, cao hơn những loại niềm vui khác, kể cả những niềm vui tinh thần. Mặc dù, chưa hoàn tất công việc hoặc điều gì ước muốn, nhưng chủ thể cảm thấy thỏa mãn và muốn tiếp tục đeo đuổi. Sartre nói, hãy làm công việc hết sức nhưng đừng hy vọng. Ý niệm này cần thiết để suy nghĩ. Không hy vọng tức là quan tâm đến thành hay bại mà chủ yếu làm hết những gì cần làm. Cũng có nghĩa, không cần thiên đàng hay địa ngục, chỉ cần chú tâm đến hiện sinh.
Mượn như Thái cực quyền, biến như Triệt quyền đạo; mượn và biến nỗi buồn cách ly, nỗi mỏi mệt chung đụng với người xung quanh, nỗi trống trải phi lý vô nghĩa, thành một thế lực giúp đả thông công việc hoặc lý tưởng đang nhắm tới.
Trong tác phẩm “Zarathustra Đã Nói Như Thế”, Nietzsche gửi một trong vài thông điệp là sức mạnh của ý chí, mà về sau ông đã hoàn tất thành học thuyết “Ý Chí Thành Quyền Lực” (Will To Power). Một thông điệp khác là con người như một cây cầu bắt từ thú vật lên đến ‘người siêu phàm’ (over man). Con người sẽ phải cưu mang và đối diện với cô đơn, ít hoặc nhiều, nhẹ hoặc nặng, không ai tránh khỏi. Đối với Nietzsche, với mãnh lực của ý chí, con người có thể tạo ra quyền lực để vượt mọi cảnh ngộ khó khăn, trong đó có “cô đơn tiêu cực.” Nói theo triết gia này, ý chí có khả năng biến cô đơn tiêu cực thành cô đơn tích cực.
Phẩm chất của cô đơn.
Nhưng trước khi lên đến người siêu phàm, người cây cầu cần phải biết rõ con người. Trong khái niệm này, cô đơn là một món quà, có thể gọi là ân sủng, đã cách ly tâm và trí của chủ thể ra khỏi thế giới nhiễu nhương, để người này có cơ hội nghiền ngẫm tìm hiểu về mình, về cái ‘tôi’, về những gì mà bình thường đời sống che mù không nhìn thấy. Không có khám phá nào cần thiết hơn là tự khám phá bản thân. Mỗi ngày có bao nhiêu lần mỗi người tự khám phá về mình? Càng hiểu mình càng nhiều càng hưởng thụ được phẩm chất của cái cô đơn.
Phẩm chất của cô đơn tích cực là tuy cô đơn nhưng không cô đơn, vì con người cô đơn này dù lặng lẽ, dù xa cách, dù một mình, vẫn luôn luôn trò chuyện với chính bản thân. Những thắc mắc, những thao thức, những biện giải, những lý luận, những tranh cãi, vân vân, liên tục xuất hiện bên trong nội tâm, tạo ra một thế giới riêng biệt, thành thật, sống động, và có thể nói là thích thú. Ở quan điểm này, cô đơn tích cực hoàn toàn ngược lại với cô đơn tiêu cực. Những cuộc tự trò chuyện của cô đơn tiêu cực thường dẫn đến trạng thái mệt mỏi, suy nhược, xuống tinh thần.
Trong khi những cuộc tự trò chuyện của cô đơn tích cực chẳng những mang lại sự thích thú mà còn luyện tập năng lực tưởng tượng và vô thức. Người cô đơn tích cực gần gũi và náo động với tưởng tượng. Những hình ảnh, những khúc phim sinh hoạt, những ý nghĩ bất ngờ biến hóa xuất hiện tấp nập theo từng chủ đề trầm tư hoặc theo những ý nghĩ ngẫu nhiên. Khả năng tưởng tượng được hư cấu thành những sáng tạo, thường khi là ngoạn mục. Được thực tập hàng ngày và có khi vào tận chiêm bao, khả năng tưởng tượng bành trướng. Nghĩa là, vô thức nhạy cảm hơn, được kích thích để cung ứng dữ liệu cho ý thức, tạo điều kiện và năng lực cho sáng tạo thành hình.
Quá trình này được chứng minh qua thời gian và khả năng tư duy của triết gia, khoa học gia, nhà văn, nghệ sĩ, nhà thiết kế, kỷ sư, nhà quảng cáo thương mại, chính trị gia, vân vân, và những người trong các ngành nghề cần phát minh và sáng kiến.
Những nghệ sĩ luôn luôn là tình nhân của cô đơn tích cực. Nó mang đế cảm xúc và hiệu quả sáng tạo để cấu thành tác phẩm. Nhà thơ Huy Cận dù than thở, “chiều ơi hãy xuống thăm ta với …” nhưng thật ra ông rất thích thú, say sưa với nỗi trống vắng đó, và khi làm xong bài thơ “Tâm Sự”, ai biết được ông sung sướng đến ngần nào?
Ngu Yên
Gửi ý kiến của bạn