Nguy cơ tiềm tàng từ H5N1: Có phải trận đại dịch tiếp theo đang âm thầm phát triển, hình thành? (Nguồn: pixabay.com)
Tháng 11 vừa qua, một thiếu niên ở Fraser Valley, British Columbia đã phải đi khám bệnh vì bị đau mắt đỏ và ho. Sáu ngày sau, em phải thở máy tại Bệnh viện Nhi Đồng B.C. ở Vancouver và phải nằm phòng chăm sóc đặc biệt trong nhiều tuần.
Thông thường, một ca bệnh như vậy sẽ không làm dư luận chú ý, nhưng thiếu niên này lại có kết quả xét nghiệm dương tính với chủng siêu vi trùng gây ra bệnh cúm gia cầm (cúm gà) H5N1, được các chuyên gia về bệnh truyền nhiễm lo ngại là có thể gây ra đại dịch tiếp theo ở người.
Vi-rút này xuất hiện lần đầu tiên ở các trang trại gia cầm tại Hồng Kông vào năm 1997, giết chết gần như toàn bộ số gà ở đó lúc bấy giờ, gây xuất huyết nội tạng và phá hủy nhiều cơ quan, một cách đáng sợ tương tự như Ebola ở người. Kể từ đó, các đợt lây nhiễm liên tiếp, lây lan qua các loài chim hoang dã, đã gây thiệt hại nặng nề cho hàng loạt các trang trại gia cầm trên khắp thế giới.
Tuy nhiên, gần đây, H5N1 đã có một bước phát triển đáng lo ngại khi chuyển hướng sang lây sang ở người. Năm 2022, siêu vi trùng này đã càn quét qua quần thể hải tượng (sea elephants) ở Argentina, giết chết hàng ngàn con với tỷ lệ tử vong lên tới 97%. Đây là lần đầu tiên H5N1 được ghi nhận lây lan mạnh trong một loài động vật hữu nhũ. Trước đó, con người và các loài động vật hữu nhũ khác bị bệnh đều do tiếp xúc với gia cầm bệnh. Nhưng trong trường hợp này, những con hải tượng đã truyền bệnh cho nhau.
Đến tháng 6 năm nay, khi các khoa học gia công bố nghiên cứu về hải tượng, H5N1 đã lây nhiễm thêm một loài động vật hữu nhũ khác: bò sữa. Kể từ tháng 3, vi-rút đã lây lan đến hơn 800 đàn bò sữa tại 16 tiểu bang, bao gồm hơn 500 đàn ở California, nơi dịch bệnh vẫn chưa được kiểm soát. Ngày 18 tháng 12, Thống đốc California Gavin Newsom đã tuyên bố tình trạng khẩn cấp để ứng phó với các đợt bùng phát.
Tại Hoa Kỳ, ít nhất 61 người đã bị nhiễm vi-rút, hầu hết do tiếp xúc trực tiếp với gia cầm hoặc bò. Vào tháng 12, một em nhỏ ở Quận Marin đã uống sữa tươi (chưa tiệt trùng), bị sốt và ói mửa, sau đó làm xét nghiệm thì dương tính với H5N1. Tuần này, Cơ quan Kiểm soát và Phòng bệnh (CDC) đã xác nhận ca bệnh nặng do cúm gà đầu tiên ở Hoa Kỳ; bệnh nhân đã tiếp xúc với con vật bệnh và chết trong đàn gia cầm nuôi tại nhà.
Mỗi lần có người bị nhiễm bệnh, vi-rút lại có thêm cơ hội để biến đổi và phát triển khả năng lây truyền từ người sang người. Khi vi-rút đạt được khả năng này, đó cũng chính là lúc đại dịch bắt đầu.
Hiện chưa có bằng chứng nào cho thấy H5N1 đã vượt qua bước ngoặt nghiệt ngã đó. Có thể vi trùng sẽ không bao giờ thực hiện bước nhảy vọt này. Nhưng “dựa trên những gì chúng ta biết về các loại vi-rút này, khuynh hướng hiện tại không khả quan chút nào,” Matthew Binnicker, nhà vi sinh vật học chuyên về các bệnh hô hấp tại Mayo Clinic ở Rochester, Minnesota, cho biết, đồng thời nhấn mạnh rằng cần phải có “hành động nghiêm túc.”
Các chuyên gia đang lo ngại về hai con đường chính mà vi-rút có thể bắt đầu lây lan dễ dàng hơn giữa người với người. Và họ nhấn mạnh: Không bao giờ là quá sớm hay vô nghĩa khi chuẩn bị cho bối cảnh xấu nhất.
1. Heo có thể là con đường dẫn đến đại dịch cúm gia cầm
Sự hiện diện của H5N1 trong hàng trăm đàn bò không phải là một diễn biến tốt, nhưng đó không phải là loài gia súc mà các khoa học gia lo lắng nhất.
Nếu H5N1 bắt đầu lưu hành ở heo, nguy cơ xuất hiện chủng vi-rút lây sang người sẽ tăng lên rất cao. Đó là bởi vì heo có thể bị nhiễm cả vi-rút cúm gia cầm và vi-rút cúm ở người cùng một lúc. Và đây tạo ra một môi trường lý tưởng cho vi-rút tiến hóa.
Vi-rút cúm rất dễ biến đổi, một phần là do chúng được cấu tạo từ RNA, một phân tử di truyền tương tự như DNA, nhưng có một điểm khác biệt quan trọng: Vi-rút RNA không có cơ chế sửa lỗi trong quá trình sao chép. Vì vậy, khi một loại vi-rút cúm nhân đôi bên trong tế bào vật chủ, nó dễ mắc lỗi sao chép, làm tăng tỷ lệ đột biến. Điều đó có nghĩa là một loại vi-rút RNA như H5N1 rất giỏi trong việc tiến hóa để lây nhiễm sang các loài mới.
Ngoài ra, vi-rút cúm còn có một công cụ khác khiến chúng trở nên nguy hiểm hơn: khả năng trao đổi vật liệu di truyền với các loại vi-rút khác. Quá trình này, được gọi là tái tổ hợp trao đổi (reassortment), giống như việc xáo trộn hai bộ bài khác nhau lại với nhau rồi chia ra thì mỗi phần sẽ có các lá bài từ cả hai bộ. Nếu một con heo nhiễm H5N1 từ chim và đồng thời nhiễm một chủng vi-rút cúm mùa từ người, hai loại vi-rút này sẽ tiếp xúc với nhau và thông qua quá trình tái tổ hợp trao đổi, chúng sẽ ngẫu nhiên có được các đặc điểm của nhau.
Điều gì xảy ra tiếp theo thì là chuyện hên xui. Phần lớn các loại vi-rút tái tổ hợp trao đổi này sẽ không thể sống sót. Nhưng đôi khi, sự tái tổ hợp trao đổi tạo ra một loại vi-rút có mã di truyền mang lại những lợi thế vượt trội, cho phép vi-rút sinh sôi và lây lan mạnh mẽ. Nếu trong những lợi thế này, có khả năng sinh sản và lây lan giữa người với người, và vi-rút này có cơ hội để lây lan trong một quần thể, nó có thể trở thành một mầm bệnh mới ở người. Vi-rút gây ra đại dịch H1N1 năm 2009 được cho là bắt đầu từ heo nuôi ở miền trung Mexico.
Vào ngày 30 tháng 10, Cơ quan Kiểm tra Sức khỏe Động Thực vật (APHIS) thuộc Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ thông báo họ đã phát hiện H5N1 tại một trang trại nhỏ ở Quận Crook, Oregon. Hai con heo bị nhiễm chủng H5N1 đang lan rộng trong các loài chim hoang, gia cầm và gia súc; dựa trên những khác biệt nhỏ trong mã di truyền, các khoa học nha nhận thấy heo đã bị nhiễm vi-rút từ chim hoang.
Mặc dù không có bằng chứng nào cho thấy H5N1 hiện đang lây lan trong các trang trại chăn nuôi thương mại, nhưng trường hợp ở Oregon cho thấy rằng chim, heo, gia súc và các động vật hữu nhũ khác đang truyền vi-rút cho nhau thường xuyên hơn so với những gì chúng ta đã biết. Binnicker cảnh báo: “Chúng ta phải hết sức thận trọng, không thể coi nhẹ những phát hiện như thế này. Có lửa ắt có khói. Đây không phải là lý do để hoảng loạn, nhưng cũng không thể coi như không có gì.”
2. Một đợt bùng phát ngoài tầm kiểm soát ở bò sữa sẽ là hiểm họa khôn lường
Ngay cả khi chúng ta tránh được việc lây nhiễm H5N1 ở heo, một loại vi-rút cúm gia cầm gây đại dịch ở người vẫn có thể xuất hiện từ dịch bệnh đang hoành hành ở bò. Tương tự như heo, các loài gia súc khác cũng có thể bị nhiễm cả vi-rút của người và vi-rút của chim cùng lúc. Các khoa học gia cho rằng khả năng tái tổ hợp trao đổi ở bò thấp hơn do một số đặc điểm sinh lý của chúng. Trong trường hợp ở bò, các chuyên gia lo ngại nhiều hơn về việc con người trở thành nơi sinh sản của vi-rút.
Sự hiện diện của vi-rút trong các trang trại bò khiến nhiều người – nhân viên nông trại và gia đình, bạn bè và các thành viên trong cộng đồng của họ – tiếp xúc với vi-rút. Và hoàn toàn có thể xuất hiện một loại cúm gia cầm ở người, thông qua sự tái tổ hợp trao đổi, từ ai đó bị nhiễm cả cúm gia cầm và vi-rút cúm mùa.
Mùa cúm sắp tới làm tăng thêm nguy cơ này. “Chúng ta có thể sẽ thấy vi-rút cúm mùa lây lan rộng rãi trong cộng đồng,” Binnicker nói. “Nếu có một nhân viên nông trại bị nhiễm một chủng cúm ở người và họ có tiếp xúc với một con bò bị nhiễm cúm gia cầm, thì sự kiện tái tổ hợp trao đổi có thể xảy ra trong cơ thể người nhân viên đó, nếu họ vô tình bị nhiễm cả hai loại vi-rút cùng lúc.”
Các trang trại đã chật vật cố gắng ngăn chặn sự bùng phát – nhưng vẫn còn nhiều khó khăn
Ngăn chặn dịch bệnh bùng phát ở gia súc là rất quan trọng để giảm thiểu mối đe dọa tiềm tàng đối với sức khỏe cộng đồng. Nhưng ngành chăn nuôi gia súc và các cơ quan hữu trách đã gặp nhiều khó khăn trong việc ngăn chặn dịch bệnh.
Không giống như ngành chăn nuôi gia cầm, vốn đã có nhiều kinh nghiệm ứng phó với H5N1 trong suốt nhiều thập niên, bên chăn nuôi bò sữa hoàn toàn lâm vào thế bị động. “Chúng tôi chưa từng đối mặt với một thử thách như thế, từ một loại vi-rút như thế, trong suốt hàng chục, hàng trăm năm,” Jaime Jonker, Giám đốc Khoa học của Liên hội Các Nhà Sản xuất Sữa Quốc gia, cho biết. “Chúng tôi chưa có cơ chế nào rõ ràng để bắt tay vào hành động.”
Ngành chăn nuôi gia súc đã phải nỗ lực rất nhiều kể từ khi đợt bùng phát bắt đầu, rất có thể là vào cuối năm 2023 tại các trang trại ở vùng Panhandle, Texas, sau khi một con chim hoang bị nhiễm H5N1 – bằng cách nào đó – đã truyền vi-rút sang tuyến sữa của một con bò. “Không ai có thể ngờ, bởi vì theo hiểu biết của tôi, cái kiểu vi-rút H5N1 xuất hiện trong sữa thế này chưa từng xảy ra trước đây,” Jim Roth, giám đốc Trung tâm An ninh Lương thực và Sức khỏe Cộng đồng tại Đại học Bang Iowa, cho biết. “Đó là một tình huống rất bất thường.”
Vi-rút dường như lây lan giữa các con bò, chủ yếu thông qua việc tiếp xúc với thiết bị vắt sữa. Sau đó, vi-rút tập trung rất nhiều trong sữa của những con bò bị nhiễm bệnh, nhiều đến mức chẳng thể ngăn chặn sự lây lan. Các nông trại đã thử sử dụng chất khử trùng trên thiết bị vắt sữa và thậm chí bôi trực tiếp lên bầu vú của bò, nhưng không hiệu quả. “Quá nhiều vi-rút sinh sôi trong sữa, không thể ngăn chặn,” Roth nói thêm.
Các trang trại lớn thuê hàng trăm công nhân, vắt sữa hàng ngàn con bò, hai hoặc ba lần một ngày, bảy ngày một tuần. Rất khó để tránh việc một số sữa chứa vi-rút dính vào quần áo bảo hộ và ủng. Việc không để cho sữa nhiễm vi-rút dính vào đồ bảo hộ hoặc giày là bất khả thi. Theo các chuyên gia tại CDC, sử dụng đúng cách kính bảo hộ, tấm che mặt, khẩu trang, găng tay, ủng và các trang bị bảo hộ cá nhân khác có thể bảo vệ rất tốt, nhưng đó chỉ là khi thực hiện nghiêm túc và tuân thủ thật đúng các quy trình. Điều này thường khó thực hiện trong môi trường ẩm ướt của các trang trại bò sữa. Nhiều ca nhiễm bệnh ở công nhân trang trại có biểu hiện đau mắt đỏ, có thể là do họ luồn tay vào kính bảo hộ để dụi mắt.
Nhưng dù có rất nhiều khó khăn, việc kiểm soát dịch bệnh cũng đã có một số tiến triển. Tháng 7 vừa qua, bang Colorado bắt đầu yêu cầu xét nghiệm sữa trong các bồn chứa lớn trước khi vận chuyển khỏi các trang trại. Tiểu bang cũng ban hành lệnh cách ly đối với các đàn bò bị nhiễm bệnh và áp dụng các biện pháp an ninh sinh học nghiêm ngặt hơn, chẳng hạn như thường xuyên khử trùng lốp xe của các phương tiện chuyên chở, hạn chế khách khứa viếng thăm và thiết lập các quy trình bảo vệ an toàn chặt chẽ cho công nhân.
Có vẻ như các biện pháp mới nhất đã có hiệu quả - Colorado đã không báo cáo ca nhiễm mới nào trong hơn một tháng. Vào tháng 10, USDA đã triển khai chương trình xét nghiệm sữa trên toàn quốc. (Tại các trang trại chăn nuôi heo, việc giám sát được giao cho chủ trang trại và bác sĩ thú y của họ.)
Nhưng những biện pháp nghiêm ngặt này đến quá muộn màng với California. Tại đây, dịch bệnh đã lan rộng khắp các trang trại ở Central Valley. Quy mô khổng lồ của ngành chăn nuôi bò sữa tại tiểu bang này (California có 1.7 triệu con bò sữa so với chỉ 200,000 con tại Colorado), và các trang trại ở gần nhau, làm cho việc ngăn chặn dịch bệnh trở nên khó khăn hơn. “Chúng ta chưa kiểm soát được tình hình tại California,” Jonker nhận xét.
USDA đã chuẩn thuận bảy thử nghiệm tại chỗ (ngay ở trang trại) đối với các loại vắc xin H5N1 đang được phát triển cho bò. Tuy nhiên, cơ quan không đưa ra dự đoán khi nào vắc xin sẽ sẵn sàng, “hoặc liệu một loại vắc xin nào đã thành công hay chưa.”
Những dấu hiệu cảnh báo và cách phản ứng
Hiện đã có bằng chứng cho thấy H5N1 đang nhanh chóng thích nghi với sinh lý học của con người. Theo một nghiên cứu được công bố trên tạp chí Science trong tháng này, chỉ cần một đột biến gen duy nhất đối với chủng bò sữa là đủ để giúp nó bám vào tế bào đường hô hấp của con người dễ dàng hơn. Đột biến này đã được tìm thấy trong mẫu vi-rút lấy từ thiếu niên ở British Columbia và có thể là nguyên nhân khiến em bị bệnh nặng như vậy. Tuy nhiên, các khoa học gia nhấn mạnh rằng vẫn chưa có bằng chứng về việc vi-rút lây truyền từ người sang người.
Có bằng chứng cho thấy H5N1 đang nhanh chóng thích nghi với sinh lý học của con người. Theo một nghiên cứu được công bố trong tháng này trên tạp chí Science, chỉ cần một đột biến (mutation) gen duy nhất đối với chủng bò sữa là đủ để nó có khả năng gắn kết dễ dàng với các tế bào trong đường thở của con người. Đột biến đó đã được tìm thấy trong mẫu vi-rút lấy từ thiếu niên ở British Columbia, và có thể là nguyên nhân khiến cậu ấy bị bệnh nặng như vậy. Tuy nhiên, các khoa học gia cho biết vẫn chưa có bằng chứng về việc lây truyền từ người sang người.
Nguy cơ đối với sức khỏe cộng đồng từ H5N1 hiện tại được CDC đánh giá là “thấp” (low). Tuy nhiên, tình hình có thể thay đổi ngay lập tức chỉ sau một sự kiện lây lan từ động vật sang người với một chủng vi-rút có thể lây từ người sang người. Nó có thể xuất hiện đầu tiên dưới dạng một cụm nhỏ các ca bệnh và dần dần lan rộng, chậm rãi lúc đầu, sau đó nhanh cấp kỳ.
Dù mức độ nghiêm trọng của dịch bệnh trong tương lai vẫn chưa thể dự đoán, từ những trường hợp nhẹ tương tự đại dịch cúm H1N1 năm 2009, cho đến mức độ nghiêm trọng như đại dịch cúm năm 1918 khiến hơn 50 triệu người tử vong, các chuyên gia đều nhấn mạnh rằng phát hiện sớm và phản ứng nhanh là chìa khóa để ngăn chặn sự bùng phát.
Theo CDC, Hoa Kỳ hiện có hai loại vắc-xin dành cho H5N1 và có kế hoạch sản xuất 10 triệu liều vào tháng 4. Nếu xảy ra sự kiện lây truyền từ người sang người, những liều vắc-xin đó có thể được sử dụng để tạo ra “vòng bảo vệ,” tiêm chủng cho những người xung quanh một cụm ca bệnh. Chiến lược này có thể giúp kiểm soát sự lây lan, nếu các viên chức phản ứng nhanh chóng trước khi vi-rút lây lan trên diện rộng.
Trong thời gian chờ đợi, điều tốt nhất mà hầu hết chúng ta có thể làm là tiêm phòng cúm mùa, điều này sẽ giúp giảm lượng vi-rút cúm mùa lưu hành và nguy cơ lây lan trong cộng đồng. Các chuyên gia y tế công cộng cũng khuyến cáo không nên uống sữa tươi chưa tiệt trùng. (Sữa bán ở siêu thị vẫn an toàn vì đã được tiệt trùng)
CDC hiện đang tập trung “giám sát tích cực” đối với những người có nguy cơ cao nhất, chẳng hạn như công nhân làm việc tại các trang trại. Trong một đợt kiểm tra gần đây với 115 công nhân trang trại, 8 người có kết quả dương tính với kháng thể H5N1, nghĩa là họ đã từng bị nhiễm vi-rút, và 4 người đã có các triệu chứng bệnh.
Trong cộng đồng, nói chung, tỷ lệ nhiễm H5N1 hiện tại được đánh giá là “cực kỳ thấp,” theo Eduardo Azziz-Baumgartner, một nhà dịch tễ học y tế tại CDC. Vì vậy, ông cho rằng việc xét nghiệm trên diện rộng sẽ không hiệu quả, tốn kém và cho ra rất nhiều kết quả sai. Cho đến nay, CDC đã thực hiện hơn 60,000 xét nghiệm H5N1, và chỉ 61 trường hợp cho kết quả dương tính. (Trong đó, 59 trường hợp bị lây từ động vật; 2 trường hợp còn lại không rõ nguồn gốc lây nhiễm, nhưng không có bằng chứng lây từ người sang người.)
Maggie Bartlett, giám đốc chương trình của Global Vi-rút Network và là giáo sư vi-rút học tại Trường Johns Hopkins School of Public Health, tin rằng sự nguy hiểm tiềm tàng của vi-rút H5N1 đối với con người là rất lớn, vì vậy chúng ta cần phải cảnh giác hơn. Bà kêu gọi cung cấp rộng rãi các xét nghiệm nhanh dành cho H5N1 và thiết lập một hệ thống giám sát vi-rút có hệ thống hơn đối với cả động vật và con người. Bartlett lo ngại rằng số lượng thực tế các ca nhiễm H5N1 ở người cao hơn rất nhiều so với con số 61 trường hợp đã được ghi nhận. Bà cho biết: “Chúng ta chưa thực hiện đủ các hoạt động giám sát trong cộng đồng để biết chính xác tổng số ca nhiễm ở người. Đây là điều mà các khoa học gia đã liên tục cảnh báo trong suốt nhiều tháng qua.”
Có quá nhiều mối lo ngại về dịch bệnh này. Việc dự đoán chính xác thời điểm và địa điểm vi-rút lây lan sang người gần như là bất khả thi, thậm chí không ai dám chắc điều đó có xảy ra hay không. Thế nhưng, có một sự thật hiển nhiên là nguy cơ xuất hiện chủng H5N1 có thể lây nhiễm ở người đang ở mức cao chưa từng có.
VB biên dịch
Nguồn: Bài “Two ways bird flu could cause a human pandemic” được đăng trên trang Nationalgeographic.com.
Gửi ý kiến của bạn
