Chúng ta cần cẩn trọng trước cúm gà, bời vì các loại virus cúm rất thành thạo “mánh” trao đổi gen với nhau, còn được gọi là tái tổ hợp trao đổi (viral reassortment). (Nguồn: istock.com)
Ngày 14/7, Cơ quan Kiểm soát và Phòng bệnh Hoa Kỳ (CDC) thông báo có 5 ca nhiễm cúm gia cầm H5N1 mới, nâng tổng số ca nhiễm tính từ tháng 4 lên 9 ca. Cả 5 trường hợp mới đều liên quan đến việc tiêu hủy gà bệnh ở Colorado, và có vẻ như là cùng một chủng virus đã lây lan ở bò trên toàn quốc từ tháng 12. Cho đến nay, chưa có bằng chứng loại virus này đã thích nghi để có khả năng lây lan giữa người với người. Tuy nhiên, nếu virus cứ tiếp tục lây lan trên những loài động vật ở gần với con người, nguy cơ xuất hiện chủng mới gây ra một trận đại dịch chết chóc sẽ càng lớn.
Nếu H5N1 trở thành đại dịch, liệu thế giới có sẵn sàng đối mặt? Khi SARS-CoV-2 xuất hiện vào năm 2019, con người không có khả năng miễn dịch tự nhiên, chưa có thuốc điều trị và cũng chẳng có vắc xin. Đối với H5N1, chúng ta có cả 3 thứ này, nhưng liệu sẽ có hiệu quả khi gặp phải chủng virus mới mạnh đến mức có thể gây ra một đợt đại dịch hay không?
H5N1 lần đầu tiên được phát hiện ở ngỗng hoang vào năm 1996, và đã tiếp tục lây lan ở các loài chim chóc. Virus này rất nguy hiểm đối với gia cầm. Để ngăn chặn sự lây lan của virus, hàng trăm triệu con gà đã bị tiêu hủy trong suốt nhiều thập niên. Thỉnh thoảng, virus cũng lây sang động vật hữu nhũ, bao gồm cả con người, nhưng các ca nhiễm này thường không tiếp tục lây lan rộng. Tuy nhiên, đến năm 2023, người ta phát hiện ra rằng virus H5N1 đã có những biến đổi trong gen di truyền để có khả năng lây lan giữa các động vật hữu nhũ sống ở biển. Malik Peiris, nhà virus học tại Đại học Hong Kong, cảnh báo rằng nếu đợt bùng phát H5N1 trên bò tại Hoa Kỳ hiện nay vẫn tiếp tục diễn ra, virus có thể tiến hóa và chắc chắn sẽ xuất hiện một chủng mới có khả năng lây lan ở người.
Chủng virus mới rất có thể sẽ xuất hiện ở các trang trại. Ngoài ra, một người nào đó có thể vừa bị cúm mùa vừa bị nhiễm H5N1 từ bò. Virus H5N1 sẽ trao đổi gen với virus cúm mùa và lây lan mạnh hơn. Quá trình trao đổi gen giữa các virus được gọi là tái tổ hợp trao đổi (viral reassortment), thường xảy ra ở loài heo vì chúng thường bị nhiễm cả virus cúm gia cầm và virus cúm người.
Dirk Pfeiffer, nhà dịch tễ học thú y tại City University of Hong Kong, cảnh báo rằng việc H5N1 tiến hóa để thích nghi với loài heo là rất đáng sợ. Heo bị nhiễm virus cúm mùa thường không có triệu chứng rõ ràng, nên khi phát hiện ra thì virus H5N1 có thể đã lây nhiễm tràn lan ở con người từ lâu. Theo những biến đổi gần đây của H5N1 và việc virus xuất hiện ở loài bò, khả năng virus thích nghi với loài heo chỉ là chuyện sớm muộn.
Hiện nay, không thể dự đoán mức độ nguy hiểm của một chủng virus H5N1 có khả năng gây ra đại dịch. Kể từ khi virus này xuất hiện, đã có khoảng 900 ca nhiễm ở người và một nửa trong số đó đã tử vong. Tuy nhiên, vì những ca nhiễm không có triệu chứng không được tính, nên tỷ lệ tử vong thực tế sẽ thấp hơn.
Các trường hợp nhiễm H5N1 ở Hoa Kỳ từ tháng 4 đến nay đều là những ca nhẹ, nhưng trong tương lai thế nào thì chưa thể nói chắc. Để tìm hiểu mức độ lây lan của các ca nhiễm H5N1 ở người, CDC đang thử nghiệm kháng thể ở những công nhân của các trang trại đã trải qua đợt bùng phát H5N1.
Có một số lý do để tin rằng, nếu xảy ra đại dịch H5N1, tình hình có thể sẽ đỡ nghiêm trọng hơn so với Covid-19. Khi Covid-19 xuất hiện, không ai có khả năng miễn dịch tự nhiên, nên bệnh mới lây lan nhanh chóng và có nhiều ca bệnh nặng. Ngược lại, đối với H5N1, các nghiên cứu cho thấy hầu hết mọi người có một mức độ miễn dịch nhất định liên quan đến cúm, có khả năng giúp giảm bớt phần nào mức độ nghiêm trọng của H5N1.
Tuyến phòng thủ đầu tiên
Các kháng thể đối với cúm mùa chủ yếu nhắm vào hai protein chính trên bề mặt virus là Hemagglutinin (H) và Neuraminidase (N). Kháng thể nhắm vào protein H là mạnh nhất. Protein H5 của H5N1 hiếm thấy ở người vì không có trong các loại virus cúm mùa thông thường.
Nhưng nhóm nghiên cứu của Michael Worobey, nhà nghiên cứu về tiến hóa của virus tại Đại học Arizona, đã phát hiện rằng những người đã từng nhiễm cúm mùa với các chủng virus H1 hoặc H2 sẽ có phần nào khả năng chống lại H5N1 nhờ “ấn tích miễn dịch” (immune imprinting). Những người sinh trước năm 1968 sẽ có loại khả năng miễn dịch này, còn hầu hết những người sinh sau thời gian đó – đặc biệt trong thập niên vừa qua – thì không có. Mặc dù khả năng miễn dịch này không ngăn người ta khỏi bị nhiễm bệnh, nhưng có thể giảm bớt mức độ nghiêm trọng của bệnh và ảnh hưởng lớn đến chuyện “ai sống, ai chết.”
Khả năng miễn dịch tương tự, dù yếu hơn một chút, có thể hình thành từ việc từng tiếp xúc với thành phần N1 của virus cúm, hoặc từ tế bào T đã được kích hoạt để chống lại các loại virus cúm khác. Những yếu tố này cũng có thể giúp giảm mức độ nghiêm trọng của một đại dịch cúm mới.
Ngoài ra, không chỉ cơ thể con người mà các công ty dược phẩm cũng sẽ chuẩn bị tốt hơn để đối phó với H5N1 so với Covid-19. Các loại thuốc điều trị virus cúm mùa hiện nay có thể cũng sẽ hiệu quả với H5N1, vì chúng nhắm vào cơ chế sao chép của virus, cơ chế này tương tự giữa các chủng virus cúm mùa khác nhau.
Phát triển vắc xin cũng đã tiến bộ hơn. Nhiều quốc gia, bao gồm Hoa Kỳ và 15 quốc gia Âu châu, đã dự trữ vắc xin H5N1 để chuẩn bị cho đại dịch. Phần Lan đã bắt đầu tiêm vắc xin cho những công nhân trang trại thường phải ở gần các loại gia cầm, cáo, chồn… Ở Hoa Kỳ, bởi vì vắc xin chủ yếu là để ngăn ngừa bệnh trở nặng chứ không phải giúp mọi người không bị nhiễm bệnh, nên các viên chức chưa triển khai chủng ngừa rộng rãi.
Tuy nhiên, để ứng phó với đại dịch, sẽ cần đến hàng tỷ liều vắc xin và cách nhanh nhất để sản xuất là sử dụng công nghệ mRNA. Với công nghệ này, chúng ta sẽ chỉ cần bốn tuần để sản xuất đủ lượng vắc xin cần thiết thay vì sáu tháng như các loại vắc xin cúm mùa thông thường. Chính phủ Hoa Kỳ đã giao cho hãng dược phẩm Moderna nhiệm vụ phát triển vắc xin mRNA cho H5N1. Hai hãng dược phẩm sinh học khác là GlaxoSmithKline và CureVac cũng đang trong giai đoạn đầu phát triển vắc xin mRNA cho H5N1.
Drew Weissman, bác sĩ – khoa học gia đã đoạt giải Nobel năm 2023 với công nghệ mRNA, đang thử nghiệm một loại vắc xin mRNA khác với các đồng nghiệp tại Đại học Pennsylvania. Ông cũng hy vọng có thể phát triển một loại vắc xin mRNA cho động vật, dạng viên uống hoặc miếng dán, giúp việc tiêm chủng hàng loạt dễ dàng hơn và ngăn chặn sự lây lan của virus H5N1 từ động vật sang người. Hiện nay chưa có vắc xin H5N1 nào dành cho cho động vật được chuẩn thuận ở Hoa Kỳ hoặc Âu Châu.
Việc phát triển và dự trữ vắc xin sẽ mất nhiều thời gian, nhưng là các bước chuẩn bị rất quan trọng. Nếu H5N1 bùng phát thành đại dịch ở người mà chúng ta không có đủ vắc xin hoặc triển khai chủng ngừa không kịp, tình hình sẽ trở nên chết chóc, tang thương như thời Covid-19. Hoa Kỳ chưa có những biện pháp mạnh mẽ để ngăn chặn đợt bùng phát H5N1 ở bò. Nếu cứ tiếp tục để như vậy, virus sẽ lây lan khắp nơi cho đến khi vượt ra khỏi địa phận Hoa Kỳ. Peiris cho biết: “Đến nước đó rồi thì việc ngăn chặn virus sẽ trở nên rất khó khăn, nếu không muốn nói là bó tay.”
VB biên dịch
Nguồn: “H5N1 avian flu could cause a human pandemic” được đăng trên trang Economist.com.
Gửi ý kiến của bạn
