LHQ: Doanh nghiệp phải đảm bảo là không đồng lõa với nạn chà đạp nhân quyền...
Sau khi gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới WTO và được hưởng quan hệ kinh tế bình thường với Hoa Kỳ, gọi là quy chế PNTR, các doanh nghiệp Việt Nam cần tuân thủ một số quy tắc kinh doanh có trách nhiệm với xã hội, như các doanh nghiệp văn minh trên thế giới. Diễn đàn Kinh tế đài RFA sẽ tìm hiểu về sự việc ấy qua phần trao đổi sau đây cùng kinh tế gia Nguyễn Xuân Nghĩa, do Việt Long thực hiện hầu quý thính giả.
Hỏi: Thưa ông Nguyễn Xuân Nghĩa, sau khi gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới WTO và được quy chế PNTR với Hoa Kỳ, Việt Nam đang hội nhập vào thế giới văn minh ở bên ngoài, với một số quy cách làm ăn có trách nhiệm của các doanh nghiệp với xã hội. Chúng tôi xin đề nghị là chúng ta sẽ tìm hiểu quy cách đó trong chương trình kỳ này.
Câu hỏi đầu tiên, thưa ông, vì sao các doanh nghiệp lại phải có trách nhiệm với xã hội và việc ấy được thể hiện ra sao trong thực tế"
Câu trả lời đầu tiên của tôi là một chuyện ngụ ngôn có nội dung xin tạm gọi là "gậy ông đập lưng ông" mà lãnh đạo Việt Nam cần nhìn ra, các doanh nghiệp nhà nước cũng vậy.
Hơn 30 năm trước, khi thế giới đang ở trong thời kỳ Chiến tranh lạnh và Việt Nam bị chiến tranh nóng, một số xu hướng thiên tả hoặc chống tư bản chủ nghĩa đã thổi lên phong trào tranh đấu chống lại doanh nghiệp tư bản. Tất nhiên, phong trào này chỉ hoạt động trong các nước tư bản, với sự ủng hộ ngấm ngầm của Liên bang Xô viết, để gây rối cho chế độ tư bản. Lý luận chính yếu của phong trào ấy là đặt ra trách nhiệm đạo đức cho các doanh nghiệp khi truy tìm lợi nhuận bằng sự bóc lột và họ kêu gọi dư luận tẩy chay.
Hỏi: Thế phong trào ấy có đạt kết quả gì cụ thể hay không"
Phong trào đầy tính lý tưởng này thực tế là bị ảnh hưởng của lý luận đấu tranh giai cấp theo kiểu nôm na là lấy của nhà giàu chia cho nhà nghèo. Nhà giàu là các doanh nghiệp. Họ được sự ủng hộ của nhiều tổ chức xã hội hay tôn giáo trong các nước dân chủ, theo đúng lý luận mà Lenin gọi là "bọn ngu xuẩn hữu ích", những kẻ đồng hành vô ý thức với chủ nghĩa cộng sản. Họ đạt kết quả đáng kể là đòi Liên hiệp quốc lập ra trung tâm kiểm tra các công ty liên quốc, các tập đoàn quốc tế có địa bàn kinh doanh bao phủ lên nhiều quốc gia, gọi là U.N. Center of Transnational Corporations hay gọi tắt là CTC. Họ muốn trung tâm CTC phải đề ra hệ thống luật lệ toàn cầu để kiểm soát các doanh nghiệp. Một cao điểm của phong trào đấu tranh ấy là chiến dịch tấn công và tẩy chay tập đoàn Nestlé về lề lối tiếp thị thực phẩm cho thiếu nhi hồi cuối thập niên 70 của thế kỷ trước.
Hỏi: Và kết quả sau cùng đã dẫn tới đâu"
Có phần tích cực và phần tiêu cực. Tiêu cực là khi trung tâm CTC của Liên hiệp quốc lại đòi các doanh nghiệp nhà nước của Liên Xô cũng phải tuân thủ luật lệ kinh doanh như công ty Tây phương thì Liên Xô bèn duỗi ra và trung tâm này hết tầm hoạt động!
Hỏi: Còn kết quả tích cực, thưa ông"
Tổ hợp Nestlé và nhiều doanh nghiệp khác có rút tỉa được bài học và hợp tác với các thành phần đả kích họ và với Tổ chức Y tế Thế giới của Liên hiệp quốc, gọi tắt là WHO, để đề ra những quy tắc hành xử cho doanh nghiệp. Khi tuân thủ các quy tắc này, doanh nghiệp có thêm uy tín với giới tiêu thụ. Đồng thời, thành phần đấu tranh cũng thấy là nên tác động thẳng với doanh nghiệp hơn là tìm cách thành lập cơ chế luật lệ quốc tế mà nhiều quốc gia có khi không chịu tuân thủ, như trường hợp của Liên Xô.
Hỏi: Từ bài học xảy ra ba chục năm về trước cho tới ngày nay, tình hình đã xoay chuyển ra sao đối với quy tắc hành xử của các doanh nghiệp"
Ngày xưa, ta thấy có sự phối hợp giữa hai xu hướng đấu tranh. Một là chống tư bản, chống doanh nghiệp và thực tế là có cảm tình với lý tưởng của xã hội chủ nghĩa. Hai là các thành phần lý tưởng hay tôn giáo muốn doanh nghiệp phải tuân thủ một số quy tắc đạo đức, tạm gọi là đạo tắc, và có trách nhiệm với cộng đồng xã hội. Cả hai xu hướng này vẫn còn, và đôi khi có kết hợp hoạt động để chống toàn cầu hoá hay đòi hỏi doanh nghiệp phải có trách nhiệm hơn. Câu chuyện tôi gọi là "gậy ông đập lưng ông" là các nước còn tự xưng là xã hội chủ nghĩa mà đang muốn làm ăn với các nước tư bản, như Trung Quốc hay Việt Nam, đều bị chi phối bởi những đòi hỏi ấy, là chuyện đang xảy ra.
Hỏi: Trước khi đi tới những đòi hỏi mà doanh nghiệp phải tuân thủ, xin hỏi thêm một câu. Các doanh nghiệp trên thế giới đã ứng phó thế nào với các cuộc đấu tranh ấy"
Tất nhiên là trong kinh doanh, ít ai muốn bị ép phải tuân thủ những đòi hỏi gây tốn kém. Nhưng, các doanh nghiệp là tổ chức sinh động và biết là không thể cưỡng lại dư luận, tức là khách hàng, công nhân viên và cả hệ thống chính trị quốc nội lẫn quốc tế. Họ phải bọc xuôi theo áp lực đó và đồng thời cố nhìn thấy vấn đề từ khi chưa xảy ra. Khi tự nêu ra những đòi hỏi về môi sinh, hay vệ sinh, hay quyền lợi lao động hoặc tiết kiệm năng lượng, các doanh nghiệp tiên tiến nhất đã đi trước dư luận và kiếm lời nhờ sự cải tiến của mình. Bài học về ý thức hệ ở đây là xã hội chủ nghĩa đã giúp tư bản chủ nghĩa cải tiến mà không sụp đổ, trong khi chính mình phá sản vì tính chủ quan duy ý chí và thiếu khoa học.
Hỏi: Bây giờ, chúng ta đi vào kết quả ngày nay. Trong thế giới văn minh hiện nay, các doanh nghiệp phải tuân thủ những đòi hỏi gì"
Về khái niệm, thế giới ngày nay đều công nhận là các doanh nghiệp phải có trách nhiệm với xã hội. Và khái niệm này càng trở nên tinh vi rõ ràng hơn, chứ không chỉ là một số khẩu hiệu trừu tượng.
Trước hết, chữ "xã hội" ở đây được hiểu theo nghĩa rộng, gồm có cộng đồng địa phương, nơi doanh nghiệp hoạt động, và bao gồm rất nhiều thành phần dân chúng, từ giới tiêu thụ đến các nhà cung cấp nguyên nhiên vật liệu ở tại chỗ, đến công nhân viên, giới cổ đông. Và trong một thế giới toàn cầu hoá, trách nhiệm của doanh nghiệp lan rộng đến nhiều nơi, thí dụ như công ty chế biến trà tại Thái Nguyên của Việt Nam phải chịu trách nhiệm với giới tiêu thụ tại Đài Loan hay California.
Hỏi: Ông nói "trước hết" để minh định nội dung toả rộng của xã hội, như vậy, ta còn phải nhìn thấy nhiều loại trách nhiệm khác ngoài thành phần đối tượng chứ"
Thưa đúng như vậy, doanh nghiệp phải quan tâm đến việc làm sao duy trì sản xuất để có được sự tiêu thụ vững bền, tức là không chỉ đốn cây vét rừng để sản xuất và xuất khẩu mà phải quan tâm đến việc trồng cây gây rừng để còn tiếp tục. Trong cửa hàng cũng phải dùng loại sản phẩm tiết kiệm năng lượng, xe hơi ráp chế phải là loại ít tốn xăng dầu, nguyên vật liệu hay hoá chất sử dụng không được gây độc hại cho thợ thuyền sản xuất, người vận chuyển và khách tiêu thụ. Nhiều doanh nghiệp đã đưa tiêu chuẩn bảo vệ môi sinh và vệ sinh lên hàng đầu và quảng cáo rất mạnh về những ưu điểm ấy, là điều trước đây không có và cho đến giờ này Việt Nam chưa mấy quan tâm.
Cần nói thêm là Tổ chức ISO, Tiêu chuẩn hoá Quốc tế, International Organization of Standardization, đang nghiên cứu chi tiết những đòi hỏi về xã hội cho doanh nghiệp và Liên hiệp quốc đặt ra thời hạn một năm nữa để công bố các tiêu chuẩn này. Cụ thể là trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp sẽ khởi sự từ đâu và kết thúc ở đâu.
Hỏi: Như ông trình bày thì các doanh nghiệp Việt Nam có chừng một năm để sẽ phải tuân thủ một số tiêu chuẩn ISO như mọi doanh nghiệp khác trên thế giới"
Dạ thưa không. Cách đây đúng một tháng, cơ quan gọi là Global Compact của Liên hiệp quốc đã kết thúc khoá họp thường niên và đề ra 10 tiêu chuẩn cơ bản về nhân quyền mà các doanh nghiệp phải tuân thủ. Khi vi phạm, vì không biết hoặc từ chối tuân thủ, doanh nghiệp lập tức bị tố giác trước dư luận và sản phẩm sẽ bị quốc tế tẩy chay.
Hỏi: Ông nói đến tiêu chuẩn về nhân quyền cho doanh nghiệp, điều ấy nghe hơi lạ. Ông có thể liệt kê cho thính giả cùng biết chăng"
Thưa đây là 10 nguyên tắc căn bản do cơ quan Global Compact của Liên hiệp quốc đề xướng từ lâu và nay là cẩm nang hướng dẫn cho các doanh nghiệp quốc tế. Và họ có một định nghĩa rất rộng về "nhân quyền".
Nguyên tắc thứ nhất là "Doanh nghiệp phải ủng hộ và tôn trọng việc bảo vệ những quyền của con người được quốc tế công bố". Chúng ta hiểu rằng Hiến chương Liên hiệp quốc về Nhân quyền có chi phối doanh trường và dân chúng có quyền chống lại doanh nghiệp khi họ không tôn trọng Hiến chương đó. Chuyện cướp đất của dân ở xứ ta là một vi phạm.
Nguyên tắc thứ hai: "Doanh nghiệp phải đảm bảo là không đồng lõa với nạn chà đạp nhân quyền." Thí dụ như một công ty Hàn quốc hay Đài Loan mà đồng lõa với đảng viên cán bộ tại Việt Nam để cướp đất của nông dân thì cũng phải chịu trách nhiệm.
Đó là hai nguyên tắc đầu tiên về nhân quyền. Còn lại là tám nguyên tắc khác.
Hỏi: Xin đề nghị là ông liệt kê luôn để thính giả cùng biết.
Có bốn nguyên tắc liên hệ đến quyền lợi lao động. Thứ nhất, doanh nghiệp phải ủng hộ quyền tự do lập hội hay tham gia hiệp hội, và tôn trọng quyền thương thuyết tập thể, tức là của tập thể công nhân viên. Thứ hai, doanh nghiệp phải loại trừ mọi hình thái cưỡng chế hay cưỡng bách lao động. Thứ ba, phải thực tế loại bỏ tình trạng lao động thiếu nhi. Và thứ tư, phải bãi bỏ chế độ kỳ thị trong việc tuyển mộ và điều động.
Cứ xét trên tiêu chuẩn này, nhiều doanh nghiệp tại Việt Nam đang vi phạm bốn nguyên tắc ấy mà người dân ít biết hoặc không được quyền lên tiếng. Cụ thể là quyền tự do lập hội, hay thành lập nghiệp đoàn độc lập để đấu tranh cho quyền lợi của mình.
Hỏi: Ông đã liệt kê ra sáu nguyên tắc của Liên hiệp quốc. Còn bốn nguyên tắc cơ bản kia là gì"
Có ba nguyên tắc liên hệ đến vấn đề môi sinh. Thứ nhất, phải ủng hộ các nỗ lực tiếp cận thận trọng đến những thách đố về môi sinh. Cụ thể là phải thấy ra hậu quả về môi sinh và tìm khảo hướng giải quyết. Thứ hai, đề ra sáng kiến để phát huy tinh thần có trách nhiệm với môi sinh. Thứ ba, khuyến khích việc phát triển hay quảng bá loại công nghệ có ưu điểm bảo vệ môi sinh. Ba loại nguyên tắc này có tính khuyến khích hơn là cưỡng hành, nhưng có giá trị cao về mặt quảng cáo và tiếp thị, là điều doanh nghiệp Việt Nam nên thấy ra và đi trước để tranh thủ lợi thế.
Hỏi: Và nguyên tắc sau cùng, thưa ông"
Đó là nguyên tắc chống tham nhũng, vấn đề nổi cộm nhất của Việt Nam bây giờ. "Doanh nghiệp phải có nỗ lực chống lại mọi hình thức tham nhũng, kể cả tống tiền và hối lộ."
Nguyên tắc này hàm ý là chẳng những doanh nghiệp không được can tội tham nhũng hay đồng lõa với tham ô mà còn phải tích cực chống lại nạn tham nhũng. Ta có thể ngầm hiểu rằng nguyên tắc ấy nhắm vào các chính quyền tham ô muốn xử ép doanh gia để trục lợi nhưng doanh nghiệp không thể viện dẫn sức ép này như một trường hợp giảm khinh được.
Đây là nguyên tắc quan trọng nhất cho các nước nghèo, có nguyên vật liệu hay đất đai và là nạn nhân của sự toa rập giữa chính quyền và doanh nghiệp. Từ nguyên tắc ấy của Liên hiệp quốc, doanh nghiệp phải kê khai cho các tổ chức quốc tế những gì họ trả cho chính quyền các cấp để biết là họ có nộp tiền hối lộ hay không để giành hợp đồng kinh doanh.
Xét như vậy, ta thấy rằng chính quyền và doanh nghiệp tại Việt Nam phải thay đổi cách hành xử vì luật chơi trên thị trường đã thay đổi, trở thành minh bạch rõ ràng hơn. Và người dân cần biết để không tiếp tục là nạn nhân nữa vì doanh nghiệp sẽ phải trả lời với quốc tế khi bắt đầu bước ra ngoài.
Hỏi: Câu hỏi cuối, nói đến việc thay đổi cách hành xử, thưa ông, liệu các doanh nghiệp có chấp hành những nguyên tắc do cơ quan Global Compact của Liên hiệp quốc đề ra hay không"
Khi những nguyên tắc này được đề ra, doanh nghiệp của các nước văn minh đều biết là mình bị chi phối - và thực tế là bị canh chừng. Trước tiên là bởi các tổ chức quốc tế như Ngân hàng Thế giới, hay bởi truyền thông báo chí và nhất là bởi công chúng qua sự vận động của các thành phần đấu tranh, vì luật chơi nay đã rõ ràng minh bạch hơn xưa.
Khi phải tuân thủ những nguyên tắc ấy, doanh nghiệp quốc tế sẽ không chấp nhận được sự cạnh tranh thiếu bình đẳng nếu doanh nghiệp của các nước nghèo lại xé rào làm bậy. Và họ có quyền khiếu nại, dư luận các nơi có quyền lên tiếng. Cho nên, người Việt Nam cần biết là quy luật hội nhập và cạnh tranh nay đã thay đổi, báo chí và dư luận có quyền lên tiếng báo động, và đòi hỏi từ Liên hiệp quốc đến các định chế quốc tế quan tâm đến sự vi phạm nếu có. Đấy cũng là lý do vì sao chúng ta cần nhắc tới tinh thần trách nhiệm của các doanh nghiệp đối với xã hội và những quy định của thế giới văn minh để phục vụ con người. Đừng nên để bị thế giới kết án rồi mới tìm cách sửa sai và trong khi chờ đợi thì khoả lấp sự vi phạm bằng những thủ thuật lạc hậu.
Gửi ý kiến của bạn
