Trong kiểu mẫu cổ điển của khoa học vẫn tiếp tục được giảng dậy ở lớp học, những định luật của Vũ Trụ thì đơn giản, đối xứng, tất định, và không thể đảo ngược được, và cái đồng hồ có thể coi như một biểu tượng của nó, với sự chuyển động bất biến, và có thể thấy trước được. Trong cái bản vẽ (schéma) như thế đó, vật chất tuân theo những định luật, nhưng con người, ngược lại, thì tự do. Đây là thế luỡng nguyên (position dualiste) của Descates, và nó đã đánh dấu, chỉ danh triết học Tây Phương, là như thế đó. Từ đó đẻ ra sự phân chia văn hóa của chúng ta [Tây Phương], giữa, một bên là khoa học nhân văn [thí dụ như lịch sử, hay tâm lý học], và một bên là những môn khoa học chính xác. Với môn nhân văn, thời gian và biến cố giữ một vai trò thiết yếu. Với khoa học chính xác, những định luật của chúng thì vô thời [intemporelles].
Vào những năm đầu của thập niên 1920, thế giới khoa học xẩy ra một cuộc cách mạng bản vẽ trên, với sự xuất hiện của môn cơ học lượng tử. Người ta hiểu ra rằng, ở mức độ của những điện tử, khoa vật lý cổ điển chẳng có một chút giá trị, và chúng ta bước vào một thế giới khác, thế giới của những điều bất trắc, không thể tính trước được. Rằng cái cấu trúc của vật chất không còn có thể định nghĩa bằng những định luật xác định, mà bằng những kiểu mẫu của xác xuất (modèles de probabilité). Thoạt đầu, những nhà bác học giải thích, những biến động (perturbations) ở trong Vũ Trụ là do sự đo đạc của con người mà ra. Người ta tin rằng, quan sát viên, tức con người, gây ra sự bất ổn định. Nhưng tới cuối thế kỷ 20, Prigorin khẳng định, chúng ta biết rằng vật chất thì không bền (instable), và Vũ Trụ, mà chúng ta nghĩ rằng bất biến, chính nó cũng có một lịch sử. Thế giới vật lý của chúng ta không phải là một cái đồng hồ mà là một hỗn mang không thể nào tiên đoán trước được. Tất cả những lý thuyết theo kiểu xâu chuỗi bắt buộc, nguyên nhân như thế, thì đưa đến hậu quả như thế này, chúng lần lượt được thay thế bằng những bài tính về xác xuất. Lẽ dĩ nhiên, người ta luôn luôn có thể biết trước, từ những bản vẽ cổ điển theo kiểu Newton, vị trí của trái đất ở một thời điểm 5 ngàn năm sau, nhưng Prigorin nhấn mạnh, những chuyển động tuần hoàn, ổn định như thế đó, là ngoại lệ: phần lớn những hệ thống động lực thực sự luôn ở trong trạng thái không ổn định. Một thí dụ thật đơn giản, những cũng thật ấn tượng mà Prigorin đưa ra, là [môn] khí tượng (météo).
“Hiệu ứng bướm” khiến con người khó tiên đoán về Trái Đất.
Làm sao con người có thể tiên đoán, suốt cả một thế kỷ, đường đi nước bước [le passage] của một ngôi sao chổi, vậy mà không làm sao tiên đoán, thời tiết ngày này tuần sau, sẽ ra sao" Môn khí tượng, theo Prigorin, chỉ tiên đoán [giả thuyết] khí hậu thời tiết không quá con số 4 ngày. “Dư luận” cho rằng, nếu trang bị cho những nhà khí tượng những máy móc tân kỳ, hiện đại hơn, họ có thể tăng con số 4 nói trên thành 8, hoặc 30, tức là một tháng. Sai! Prigorin trả lời. Thời gian là không thể tiên đoán, theo như định nghĩa về nó. Nó là kết quả của một tổng số những bất trắc: Đây là một hệ thống động lực không ổn định. Nói như vậy, có nghĩa, rằng một sự thay đổi nhỏ bé (moindre variation) ở một nơi chốn nào đó, có thể gây ra [entrainer] những hiệu quả đáng kể. Người ta gọi đây là “hiệu ứng bướm”: một tiếng đập cánh của một con bướm tại Bắc Kinh có thể gây ra một luồng hơi nhẹ (un souffre léger), và cái làn hơi nhẹ nhè nhẹ này, cứ thế cứ thế [de proche en proche] đẻ ra [donnera naissance] một trận bão, ở California.
Một thí dụ cơ bản nữa, về hệ thống của Prigorin, là: đồng tiền. Khi chúng ta chơi trò sấp hay ngửa, bằng thống kê học, người ta tính đuợc, tới một lúc nào đó, đồng tiền “thích” phô ra, chỉ một mặt, hoặc hay sấp, hoặc hay ngửa [hình như mấy ông hay chơi sóc dĩa quá rành chuyện này, mà họ gọi là hiện tượng “rền”, nếu tôi không lầm"] Hãy tưởng tuợng chúng ta có trong tay một cái máy điện toán, và tính được tất cả những giai đoạn, rền sấp hoặc rền ngửa đó, như vậy chắc chắn chúng ta sẽ tiên đoán được, bỏ qua trường hợp tiền múa chúa cười của Trạng Quỳnh (") khi đánh bạc với bà Chúa Liễu ("), chuyến này, là chẵn hay là lẻ. Hoàn toàn sai!, Prigorin trả lời. Không làm sao tính nổi, bởi vì đồng tiền bắt buộc sẽ trải qua những vùng bất trắc, những bước ngoặt [của lịch sử], những “bifurcations” [chỗ rẽ]. Trong một hệ thống động lực không bền, một điều kiện tiên khởi [condition initiale], đưa tới một kết quả “sấp”, thì cũng thật là gần gụi với một điều kiện tiên khởi đưa tới một kết quả “ngửa”.
Từ những”giai thoại” như thế đó – Progorin tránh không đưa ra những giai thoại quá rắc rối, cho thấy: một cái nhìn mang tính định mệnh [một định mệnh thuyết về cuộc đời], kể như hoàn toàn sụp đổ. Nói ngắn gọn, cái gọi là ngẫu nhiên, tình cờ tham gia hết mình vào trong thực tại vật lý. Vật chất, y chang Cuộc Đời, có tính đột nhiên, bất thuờng, đỏng đảnh, như là một biến cố [Làm sao anh biết, lần đó về HN, là gặp Em, thí dụ vậy"]. Ngược hẳn với niềm tin của Einstein, Thượng Đế chơi xí ngầu, và chơi rất cừ, [nếu không làm sao có chuyện Anh gặp Em, ở quán gì gần bờ hồ, nhỉ.....]
Jennifer Tran