Tôi biết Trịnh Công Sơn khi anh chưa nổi tiếng, qua Nguyễn Đình Toàn, tại một bàn cà phê ở quán Cái Chùa, đường Tự Do, Sài Gòn. Nói chưa nổi tiếáng, là đối với đa số công chúng thưởng ngoạn. Cùng với đà cuộc chiến leo thang, người dân miền nam ngày càng thấm nhạc của anh.
Anh ngồi chung bàn với Toàn và tôi, nhưng cứ chốc chốc lại có một anh bạn trẻ nào đó, từ một bàn nào đó, tạt qua bàn, chỉ để nói chuyện hoặc hỏi thăm anh, và thường là về Huế, và cứ mỗi lần như vậy, anh đổi giọng nói. Khi nói với hai đứa chúng tôi, anh dùng giọng bắc.
Toàn lúc đó phụ trách chương trình nhạc chủ đề trên đài phát thanh Sài Gòn, và hai người hình như có hẹn gặp nhau tại quán, ấy là tôi suy đoán ra như vậy. Thời gian này, tôi chưa để ý đến nhạc Trịnh Công Sơn. Nói rõ hơn, nó chưa thấm vào tôi.
Phải tới khi đứa em trai mất, tới lượt tôi vào Trung Tâm Ba Quang Trung, trong những đêm cận Tết, nằm trên chiếc giường sắt lạnh lẽo, một anh chàng nào đó, chắc là quá nhớ bồ, cứ thế huýt sáo bài “Tình Nhớ” gần như suốt đêm, thế là tiếng nhạc bám riết lấy tôi, rứt không ra… Lúc này, tiếng nhạc của anh, đối với riêng tôi, qua lần gặp gỡ trên, như trút hết những âm tiết địa phương, và trở thành tiếng nói chung của cả miền nam, tức là của cả thế giới, vào thời điểm đó, khi cùng nói: hãy yêu nhau thay vì giết nhau. Bởi vì chưa bao giờ, và chẳng bao giờ miền nam chấp nhận cuộc chiến đó. Chính vì vậy, họ lãnh đạm với chính quyền, ưu ái với miền bắc, vì họ đều tin một điều, miền bắc sẽ kết thúc cuộc chiến, và người Mỹ sẽ ra đi. Như cả nhân loại tiến bộ, họ chỉ có thể tiên đoán đến đó. Nhạc Trịnh Công Sơn nói lên tiếng nói đó. Tính phản chiến của nhạc của anh, chính là tính phản chiến của cả một miền đất.
Và cũng như cả nhân loại tiến bộ, chỉ tới sau vòng tay lớn rã ra, Trịnh Công Sơn mới hiểu. Một bạn văn của người viết, còn ở lại Sài Gòn, nhân lần gặp gỡ tại xứ người, đã kể chuyện, sau “giải phóng”, có thời gian Trịnh Công Sơn bị Cộng Sản địa phương làm khó dễ, anh phải vô Sài Gòn, và có than thở với anh bạn văn kể trên. Anh nói, thì cứ dzô đây, gì thì gì, chắc cũng dễ thở hơn.
Sài Gòn cưu mang Trịnh Công Sơn không phải chỉ một lần. Theo như tôi được biết, những ngày cuộc chiến dữ dội, trong khi chúng tôi cứ thế theo nhau lên Trung Tâm Ba tuyển mộ nhập ngũ, Trịnh Công Sơn may mắn được đại tá không quân Lưu Kim Cương che chở. Trong số những quân cảnh tại thành phố, có người chỉ mong cơ hội “chộp” được Trịnh Công Sơn!
Đại tá Lưu Kim Cương tử trận trong biến cố Mậu Thân, khi bảo vệ vòng đai phi trường Tân Sơn Nhất.
Riêng tôi, tôi mong được như anh: được chết tại Sài Gòn.
Xin vĩnh biệt.
2. Nỗi chết không rời.
“Trong những đêm chập chờn mất ngủ hồn thiêng thành phố thức giấc ở trong tôi…”, bao nhiêu năm, tôi cứ hỏi đi hỏi lại chính mình, liệu những ngày tháng đó có thực không nếu thiếu tiếng huýt sáo bài “Tình Nhớ”, của một anh chàøng nhớ quay quắt người yêu, một đêm xa thành phố, trên một chiếc giuờng sắt lạnh lẽo, tại một trung tâm tuyển mộ nhập ngũ…"
Hay đó chính là nỗi cô đơn của tôi, phát ra thành âm điệu"
Kẻ nào tìm cách mầy mò quá khứ “như bờ xa nước cạn, đã chìm vào cơn mưa”, của chính mình, phải xử sự như một tay đào huyệt. Kỷ niệm, giọng điệu của chúng, đích thực, là nhờ vậy. Đừng sợ cứ đào bới mãi một chỗ…
(Mô phỏng Walter Benjamin: Qui cherche à s’approcher de son propre passé enseveli doit se comporter comme un homme qui creuse. Cela détermine le ton, l’allure des souvernirs authentiques. Ils ne doivent pas craindre de revenir tourjours à un seul et même état de fait; le pelleter comme de la terre, le retourner comme le Royaume terrestre. Écrits autobiographiques)
Mãi một chỗ, Sài Gòn. Mãi những ngày Mậu Thân. Trung Tâm Ba Quang Trung. Cái giuờng sắt lạnh lẽo những ngày cận Tết. Mãi một Vương Quốc Trên Trái Đất: Miền Nam. Mãi một không khí: “đại bác đêm đêm dội về thành phố, người phu quét đường dừng chổi đứng nghe”. Nhạc Trịnh Công Sơn được những người thành phố, những thành phần ít ra có những ngày từng cắp sách tới trường, đón nhận, là vì vậy. Khác họ Trịnh, những thính giả nghe nhạc anh, trước, trong, vàø sau những ngày ở quân trường, những ngày thoát chết sau một trận đánh, trở lại với thành phố, với quá khứ những ngày còn đi học, những ngày người tình chưa bỏ đi, hoặc đã bỏ đi rồi, chưa có hoặc sẽ có, hoặc chẳng bao giờ có, hoặc phải chờ cho xong cuộc chiến: đừng yêu sớm quá nếu muốn chết trẻ… Cái không khí phản chiến của nhạc Trịnh Công Sơn mang tính gián tiếp. Muốn tìm tính trực tiếp của nó, phải lần tới những bản nhạc vàng, nhạc sến.
Điều này giải thích, sau 1975, ở trong trại cải tạo, nhạc được hát âm thầm giữa những người tù, là những “khi tôi về, mẹ già run run đón…”
Và một Trịnh Công Sơn chưa từng trải qua một ngày “quân vụ”, có đau nỗi đau nỗi nhớ, như vậy không"
Sau này, khi có dịp đi nước ngoài, Trịnh Công Sơn ở lại, liệu do ông đã cảm nhận, cuộc đời của ông thiếu… một ngày “quân vụ”"
(Đọc giả/khán giả chắc còn nhớ, cảnh trong phim/truyện “Cuốn Theo Chiều Gió”: Clark Gable/Rhetl Butler bỏ mặc Vivien Leigh/Scarlett O’Hara ở giữa đường, trong “cơn tháo chạy tán loạn”, để chạy theo cuộc chiến, khi biết nó sắp tàn, và miền nam sắp thất thủ"… Đây là cuộc nội chiến Mỹ, the American Civil War, 1861-1865. Nhân vật Kiệt, trong cuốn tiểu thuyết “Một Chủ Nhật Khác” của Thanh Tâm Tuyền, sinh viên du học, trở về nước, không phải vì tiếng gọi của quê hương, mà vì vợ con, đã “chọn” cái chết lãng nhách, vì bị lính tuần tiễu lầm là cộng quân, trong một đêm về sáng, tại một thành phố cao nguyên… đã từng tự hỏi chính mình: phải chăng loài voi, khi biết mình sắp chết, là lặng lẽ đi tìm một chốn “ngả lưng”")
Người viết có một anh bạn, thời gian trước 30 tháng Tư 1975 được học bổng tu nghiệp tại Pháp (Paris). Mặc dù những đồng nghiệp mới quen biết tại nước người khuyên nhủ, hãy chờ đợi vài ngày coi tình hình như thế nào, “chúng tôi sẵn sàng tiếp nhận anh…”, nhưng anh đã trở về, chỉ sợ không kịp “cùng chết” với gia đình.
Và sau đó, đi trình diện cải tạo.
“… Benjamin sử dụng… ‘Fraulein’ (cô gái), để chỉ sự chết”.
[Tiểu chú, bản dịch tiếng Pháp “Ký sự Berlin”, của Walter Benjamin, trong “Tự thuật”, (“Écrits autobiographiques,” nhà xb Christian Bourgois, ấn bản 1994].
“Những ngày Mậu Thân căng thẳng, Đại Học đóng cửa, cô bạn về quê, nỗi nhớ bám riết vào da thịt thay cho cơn bàng hoàng khi cận kề cái chết, theo từng cơn hấp hối của thành phố, cùng với tiếng hoả tiễn réo ngang đầu…”
(NQT, “Lần Cuối, Sài Gòn”)
Liệu chúng ta có thể đọc ra, điều này: những cuộc tình dang dở, “từ lúc đưa em về, là biết xa nghìn trùng”, những cánh vạc gầy, những “trời bên ấy có xanh không em"..”: như nỗi chết không rời"
Và Trịnh Công Sơn đã chọn một “fraulein”, thay cho một cuộc chiến"
Nguyễn Quốc Trụ
(Ghi chú: Phần đầu bài viết đã đăng trên VHNT, có một chi tiết sai: Lưu Kim Cương là trung tá không quân Việt Nam Cộng Hoà, sau khi mất được vinh thăng đại tá.)