(Ðài RFA phỏng vấn kinh tế gia Nguyễn Xuân Nghĩa)
Tại Việt Nam, từ nhiều ngày qua Quốc hội khóa 11, trong kỳ họp thứ ba năm nay, đã và đang sôi nổi thảo luận về dự án Luật đất đai - sửa đổi.
Theo dõi các cuộc thảo luận này người ta thấy nổi lên một vấn đề cơ bản là định nghĩa về quyền sở hữu xuất phát từ quy định của Hiến pháp là 'Ðất đai thuộc quyền sở hữu toàn dân, do Nhà nước thống nhất quản lý'. Vấn đề sở dĩ nảy sinh vì sự quản lý đó đang dẫn tới một cơn sốt về giá đất. Ðài RFA đã phỏng vấn kinh tế gia Nguyễn Xuân Nghĩa về tình hình này như sau.
Hỏi: Trong kỳ họp thứ ba của Quốc hội khóa XI tại Việt Nam, dự án Luật đất đai (sửa đổi) lại được các Ðại biểu Quốc hội thảo luận sôi nổi lồng trong cơn sốt về giá nhà đất hiện nay tại các thành phố. Xin ông cho biết trước tiên về bối cảnh chung của việc này.
-- Ngược với sự suy luận của nhiều người, đất đai tại Việt Nam là loại tài nguyên có giới hạn và thực ra là loại tài nguyên khan hiếm. Với dân số gần 80% còn sống tại nông thôn, thì bình quân mỗi người chỉ có chừng 1.200 mét vuông đất canh tác, một tỷ lệ thuộc loại thấp nhất thế giới. Ðã vậy, trong 10 năm liền sau khi chiến tranh chấm dứt, chính quyền Việt Nam không nhìn thấy vấn đề này nên việc quản lý đất đai bị lãng quên và dìm trong chế độ tập trung quản lý. Khi khủng hoảng bùng nổ thì mới bước ra khỏi chế độ kinh tế đó và bộ Luật đất đai đầu tiên được Quốc hội thông qua năm 1988, từ đó được điều chỉnh lại khoảng năm năm một lần theo sự hiểu biết của nhà nước, trước sức ép của thực tế kinh tế. Lần này là lần thảo luận thứ năm, khi sức ép của thực tế đang gây nhiều xáo trộn trong đời sống mà vụ giá cả trên thị trường bất động sản thành phố chỉ là một biểu hiện thôi.
Hỏi: Xin ông cho biết vấn đề về đất đai nằm ở đâu mà cứ năm năm lại sửa một lần vậy"
-- Tóm gọn thì cơ bản của vấn đề nằm trong điều khoản của Hiến pháp, rằng "Ðất đai thuộc quyền sở hữu của toàn dân, do Nhà nước thống nhất quản lý". Trong nền kinh tế nửa thị trường hiện nay, quy luật thị trường đang thách đố khả năng quản lý đó của Nhà nước. Ta gặp hiện tượng "trói voi bỏ rọ", cái rọ là hệ thống quản lý của nhà nước và con voi ở đây là đời sống người dân. Cuộc thảo luận đang tiến hành trong tổ và ngoài khoáng đại của Quốc hội là một cơ hội cọ xát giữa thực tế với quy tắc chỉ đạo của chế độ và các Ðại biểu đã nêu nhiều vấn đề thiết thực hơn trước, dù vẫn còn bị hạn chế trong vòng chỉ đạo này.
Hỏi: Từ vấn đề chính đó, ông thấy có những khía cạnh gì nổi bật nhất"
-- Tôi xin nói về cái ngọn trước, là các vấn đề pháp lý đang được đề cập hiện nay. Trước hết là việc xác định quyền sở hữu. Về lý thuyết thì đất đai là quyền sở hữu của toàn dân, do Nhà nước thống nhất quản lý. Các đại biểu mới thảo luận về việc Nhà nước có là đại diện sở hữu chủ không, mà Nhà nước này là Nhà nước nào khi có quá nhiều đại diện của Nhà nước" Từ cấp trung ương đến tỉnh, huyện, thậm chí đến cấp xã cũng có quyền nhân danh Nhà nước cho thuê đất, giao đất trong khi Nhà nước nói chung lại không kiểm soát được giá cả khiến giá đất lâu lâu lại lên cơn sốt. Vấn đề thứ nhì là hệ quả của tình trạng sở hữu nửa vời này là chính sách về giá cả. Cuộc thảo luận ở Quốc hội xoay quanh chế độ hai giá, một là giá chính thức của nhà nước, nằm bên trên, bên ngoài hoặc không liên hệ gì đến nhiều giá thực tế của thị trường, của quy luật cung cầu, của đời sống. Vì chế độ sở hữu nhập nhằng dẫn tới lệch lạc về giá chính thức và thực tế, người dân bị thiệt, thậm chí bị bóc lột ở nhiều cấp, mà có muốn khiếu nại thì cũng chả biết khiếu nại ở cấp nào trong khi ngân sách nhà nước lại không đủ để bồi thường cho việc giải phóng mặt bằng theo giá thị trường chẳng hạn. Hiện tượng nông dân biểu tình gọi đó là khiếu kiện đông người là biểu hiện của sự lệch lạc đó. Trầm trọng hơn, tranh chấp về đất đai trên vùng thượng du hay cao nguyên đã chuyển thành chính trị, mà bị khỏa lấp bởi các vụ xử án mệnh danh là "chống phá chế độ" mà nạn nhân là các sắc tộc thiểu số. Lồng bên dưới, ta thấy thêm hai hiện tượng đáng buồn khác là thứ nhất, khi có vi phạm về đất đai thì người dân bị xử lý nặng, cán bộ nhà nước thì không, đó là một. Hiện tượng thứ nhì mà ít ai nói đến là sự tập trung đất đai vào tay các đảng viên cán bộ trong những đại trại, nhất là ở miền Bắc.
Hỏi: Ðó là về cái ngọn pháp lý của vấn đề. Cái gốc kinh tế của nó là những gì thưa ông"
-- Nhìn trên toàn cảnh thì mình thấy một sự thật kém vui là Việt Nam đang dọ dẫm học bài, vừa làm vừa sửa, theo thứ tự ưu tiên của chính quyền là phải bảo đảm ổn định chính trị đã, rồi công bằng xã hội, sau cùng mới là phát triển kinh tế. Việc thứ tự ưu tiên này đi ngược quy luật Mác-xít chỉ là chuyện nhỏ, chuyện lớn là vì sự chọn lựa đó mà cả ba mục tiêu đều khó đạt được. Từ khi bắt đầu công cuộc đổi mới kinh tế, việc giải phóng quyền sử dụng đất đã tạo ra một phép lạ kinh tế nhất thời là giải phóng nông nghiệp, đưa Việt Nam lên hàng quốc gia xuất khẩu gạo hạng ba rồi hạng nhì thế giới. Nhưng tác dụng đó nay đã hết và việc cải thiện mức sống người dân trong yêu cầu chính đáng là công bằng xã hội đã không còn. Theo các cuộc khảo sát về mức sống dân cư, hộ gia đình nào mà chỉ sống bằng việc canh tác một thửa đất được nhà nước giao cho ngày nay là loại hộ nghèo nhất, vì diện tích manh múm nhỏ hẹp, mục tiêu sử dụng bị quy định, thời gian khai thác quá thấp lại không được chuyển cho người thừa kế. Nói cách khác, có đất canh tác ngày nay chưa chắc là đã có tiền; muốn có tiền thì phải làm việc khác với khoảnh đất này. Làm gì bây giờ trong khuôn khổ chật hẹp của luật lệ nhà nước, nếu không móc nối với cán bộ nhà nước" Sự năng động kinh tế đã tạo ra nhu cầu mới mà Nhà nước theo không kịp.
Hỏi: Xin ông cho biết về những nhu cầu đó nhìn trong một viễn cảnh dài.
-- Việt Nam không mãi mãi là quốc gia nông nghiệp và trong vòng 20 năm tới, dân số thành thị từ khoảng hơn 20% hiện nay sẽ lên đến khoảng 45%, bình quân tăng 3,5% một năm. Ðất nông nghiệp phải chuyển hóa thành nhiều loại đất chuyên dùng khác, trong đó có đất công nghiệp, đất xây nhà, tức là phải có thị trường địa ốc hay bất động sản là vấn đề đang được Quốc hội thảo luận. Vì chế độ phân bố cứng ngắc hiện nay, ta có một lúc khá nhiều vấn đề. Thứ nhất, ở vùng đồng bằng và nông thôn, có chừng 90% các hộ dân cư là có quyền sử dụng đất mà vẫn nghèo đói trên khoảnh đất nhỏ hẹp đó. Nhà nước lại phân vân chưa dứt khoát về cơ chế và luật lệ liên hệ tới chuyển nhượng quyền sử dụng để giải phóng sức lao động vào những ngành có năng xuất cao hơn. Rốt cuộc chỉ có cán bộ nhà nước là dễ khai thác luật lệ cũng của nhà nước cho lợi ích riêng. Tại vùng cao nguyên, đồng bào thiểu số có lối canh tác thực ra rất sáng tạo của họ, với năng suất cao. Nhưng đa số đất đai ở đây là đất lâm nghiệp và việc cấp phát quyền sử dụng đất tiến hành quá chậm, lại gặp các doanh nghiệp nhà nước hiện đang kiểm soát tới 40% diện tích đất đai cho hoạt động lâm nghiệp, chưa nói gì đến di dân từ vùng đồng bằng đông dân được đưa lên đó. Những cọ xát và xung đột vì vậy mới xảy ra. Nhu cầu thứ ba, sau nhu cầu về đất nông nghiệp ở đồng bằng và đất lâm nghiệp ở cao nguyên là nhà đất ở thành phố.
Hỏi: Và đây là vấn đề đang gây sôi nổi trong các cuộc thảo luận tại Quốc hội"
-- Vâng, nhưng như tôi vừa trình bày, đây mới chỉ là một phần của vấn đề thôi. Do chênh lệch về cung cầu, số đất khả dụng cho việc xây cất nhà cửa thì có hạn mà yêu cầu của dân chúng thì gia tăng mạnh, sự khan hiếm tất nhiên dẫn tới đà gia tăng giá cả và nạn đầu cơ, nhất là ở các vùng đất xám tại ngoại thành, khi đất nông nghiệp có thể chuyển thành đất chuyên dùng hay gia cư. Nhà nước thống nhất về quản lý đất đai nhưng thiếu thống nhất ở các cấp có trách nhiệm ban phát quyền sử dụng đất; việc đo đạc về địa chính và quy hoạch về mục tiêu tiến hành chậm so với nhu cầu của đời sống; thông tin lại thiếu công minh, công bằng và minh bạch, nên dễ đưa tới lạm dụng và đầu cơ. Nói chung thì đa số vụ chuyển nhượng quyền sử dụng đất được tiến hành ngoài khuôn khổ quy định bởi Nhà nước, nghĩa là một cách bán chính thức, tức là con voi nay đã bung ra khỏi rọ.
Hỏi: Câu hỏi cuối, thưa ông, gặp loại vấn đề này, các nước khác giải quyết ra sao"
-- Các quốc gia thực tiễn nhất thì chấp nhận quy luật của đời sống chứ không duy ý chí đòi trói buộc đời sống trong quy định của nhà nước. Cụ thể thì phải để chính người dân tham gia vào tiến trình quyết định này. Nhà nước ra thông tin minh bạch về tiêu chuẩn đo đạc và quy hoạch, căn cứ trên đó, các hộ dân cư liên hệ thảo luận và quyết định về việc phân bố, và các bằng khoán phải được hợp thức hóa sau đó. Nói vắn tắt thì phải mở rộng cho các đối tượng tham gia vào thị trường đồng thời giản dị hóa thủ tục giao dịch. Và các Ðại biểu Quốc hội có thể đóng góp rất nhiều cho việc này nếu thực sự quan tâm đến quyền lợi của dân cư tại địa phương, thay vì sợ va chạm với quy tắc chỉ đạo của Nhà nước. Ðó mới là sự minh diễn ngay thật về nguyên lý "đất đai thuộc quyền sở hữu của toàn dân".
Tại Việt Nam, từ nhiều ngày qua Quốc hội khóa 11, trong kỳ họp thứ ba năm nay, đã và đang sôi nổi thảo luận về dự án Luật đất đai - sửa đổi.
Theo dõi các cuộc thảo luận này người ta thấy nổi lên một vấn đề cơ bản là định nghĩa về quyền sở hữu xuất phát từ quy định của Hiến pháp là 'Ðất đai thuộc quyền sở hữu toàn dân, do Nhà nước thống nhất quản lý'. Vấn đề sở dĩ nảy sinh vì sự quản lý đó đang dẫn tới một cơn sốt về giá đất. Ðài RFA đã phỏng vấn kinh tế gia Nguyễn Xuân Nghĩa về tình hình này như sau.
Hỏi: Trong kỳ họp thứ ba của Quốc hội khóa XI tại Việt Nam, dự án Luật đất đai (sửa đổi) lại được các Ðại biểu Quốc hội thảo luận sôi nổi lồng trong cơn sốt về giá nhà đất hiện nay tại các thành phố. Xin ông cho biết trước tiên về bối cảnh chung của việc này.
-- Ngược với sự suy luận của nhiều người, đất đai tại Việt Nam là loại tài nguyên có giới hạn và thực ra là loại tài nguyên khan hiếm. Với dân số gần 80% còn sống tại nông thôn, thì bình quân mỗi người chỉ có chừng 1.200 mét vuông đất canh tác, một tỷ lệ thuộc loại thấp nhất thế giới. Ðã vậy, trong 10 năm liền sau khi chiến tranh chấm dứt, chính quyền Việt Nam không nhìn thấy vấn đề này nên việc quản lý đất đai bị lãng quên và dìm trong chế độ tập trung quản lý. Khi khủng hoảng bùng nổ thì mới bước ra khỏi chế độ kinh tế đó và bộ Luật đất đai đầu tiên được Quốc hội thông qua năm 1988, từ đó được điều chỉnh lại khoảng năm năm một lần theo sự hiểu biết của nhà nước, trước sức ép của thực tế kinh tế. Lần này là lần thảo luận thứ năm, khi sức ép của thực tế đang gây nhiều xáo trộn trong đời sống mà vụ giá cả trên thị trường bất động sản thành phố chỉ là một biểu hiện thôi.
Hỏi: Xin ông cho biết vấn đề về đất đai nằm ở đâu mà cứ năm năm lại sửa một lần vậy"
-- Tóm gọn thì cơ bản của vấn đề nằm trong điều khoản của Hiến pháp, rằng "Ðất đai thuộc quyền sở hữu của toàn dân, do Nhà nước thống nhất quản lý". Trong nền kinh tế nửa thị trường hiện nay, quy luật thị trường đang thách đố khả năng quản lý đó của Nhà nước. Ta gặp hiện tượng "trói voi bỏ rọ", cái rọ là hệ thống quản lý của nhà nước và con voi ở đây là đời sống người dân. Cuộc thảo luận đang tiến hành trong tổ và ngoài khoáng đại của Quốc hội là một cơ hội cọ xát giữa thực tế với quy tắc chỉ đạo của chế độ và các Ðại biểu đã nêu nhiều vấn đề thiết thực hơn trước, dù vẫn còn bị hạn chế trong vòng chỉ đạo này.
Hỏi: Từ vấn đề chính đó, ông thấy có những khía cạnh gì nổi bật nhất"
-- Tôi xin nói về cái ngọn trước, là các vấn đề pháp lý đang được đề cập hiện nay. Trước hết là việc xác định quyền sở hữu. Về lý thuyết thì đất đai là quyền sở hữu của toàn dân, do Nhà nước thống nhất quản lý. Các đại biểu mới thảo luận về việc Nhà nước có là đại diện sở hữu chủ không, mà Nhà nước này là Nhà nước nào khi có quá nhiều đại diện của Nhà nước" Từ cấp trung ương đến tỉnh, huyện, thậm chí đến cấp xã cũng có quyền nhân danh Nhà nước cho thuê đất, giao đất trong khi Nhà nước nói chung lại không kiểm soát được giá cả khiến giá đất lâu lâu lại lên cơn sốt. Vấn đề thứ nhì là hệ quả của tình trạng sở hữu nửa vời này là chính sách về giá cả. Cuộc thảo luận ở Quốc hội xoay quanh chế độ hai giá, một là giá chính thức của nhà nước, nằm bên trên, bên ngoài hoặc không liên hệ gì đến nhiều giá thực tế của thị trường, của quy luật cung cầu, của đời sống. Vì chế độ sở hữu nhập nhằng dẫn tới lệch lạc về giá chính thức và thực tế, người dân bị thiệt, thậm chí bị bóc lột ở nhiều cấp, mà có muốn khiếu nại thì cũng chả biết khiếu nại ở cấp nào trong khi ngân sách nhà nước lại không đủ để bồi thường cho việc giải phóng mặt bằng theo giá thị trường chẳng hạn. Hiện tượng nông dân biểu tình gọi đó là khiếu kiện đông người là biểu hiện của sự lệch lạc đó. Trầm trọng hơn, tranh chấp về đất đai trên vùng thượng du hay cao nguyên đã chuyển thành chính trị, mà bị khỏa lấp bởi các vụ xử án mệnh danh là "chống phá chế độ" mà nạn nhân là các sắc tộc thiểu số. Lồng bên dưới, ta thấy thêm hai hiện tượng đáng buồn khác là thứ nhất, khi có vi phạm về đất đai thì người dân bị xử lý nặng, cán bộ nhà nước thì không, đó là một. Hiện tượng thứ nhì mà ít ai nói đến là sự tập trung đất đai vào tay các đảng viên cán bộ trong những đại trại, nhất là ở miền Bắc.
Hỏi: Ðó là về cái ngọn pháp lý của vấn đề. Cái gốc kinh tế của nó là những gì thưa ông"
-- Nhìn trên toàn cảnh thì mình thấy một sự thật kém vui là Việt Nam đang dọ dẫm học bài, vừa làm vừa sửa, theo thứ tự ưu tiên của chính quyền là phải bảo đảm ổn định chính trị đã, rồi công bằng xã hội, sau cùng mới là phát triển kinh tế. Việc thứ tự ưu tiên này đi ngược quy luật Mác-xít chỉ là chuyện nhỏ, chuyện lớn là vì sự chọn lựa đó mà cả ba mục tiêu đều khó đạt được. Từ khi bắt đầu công cuộc đổi mới kinh tế, việc giải phóng quyền sử dụng đất đã tạo ra một phép lạ kinh tế nhất thời là giải phóng nông nghiệp, đưa Việt Nam lên hàng quốc gia xuất khẩu gạo hạng ba rồi hạng nhì thế giới. Nhưng tác dụng đó nay đã hết và việc cải thiện mức sống người dân trong yêu cầu chính đáng là công bằng xã hội đã không còn. Theo các cuộc khảo sát về mức sống dân cư, hộ gia đình nào mà chỉ sống bằng việc canh tác một thửa đất được nhà nước giao cho ngày nay là loại hộ nghèo nhất, vì diện tích manh múm nhỏ hẹp, mục tiêu sử dụng bị quy định, thời gian khai thác quá thấp lại không được chuyển cho người thừa kế. Nói cách khác, có đất canh tác ngày nay chưa chắc là đã có tiền; muốn có tiền thì phải làm việc khác với khoảnh đất này. Làm gì bây giờ trong khuôn khổ chật hẹp của luật lệ nhà nước, nếu không móc nối với cán bộ nhà nước" Sự năng động kinh tế đã tạo ra nhu cầu mới mà Nhà nước theo không kịp.
Hỏi: Xin ông cho biết về những nhu cầu đó nhìn trong một viễn cảnh dài.
-- Việt Nam không mãi mãi là quốc gia nông nghiệp và trong vòng 20 năm tới, dân số thành thị từ khoảng hơn 20% hiện nay sẽ lên đến khoảng 45%, bình quân tăng 3,5% một năm. Ðất nông nghiệp phải chuyển hóa thành nhiều loại đất chuyên dùng khác, trong đó có đất công nghiệp, đất xây nhà, tức là phải có thị trường địa ốc hay bất động sản là vấn đề đang được Quốc hội thảo luận. Vì chế độ phân bố cứng ngắc hiện nay, ta có một lúc khá nhiều vấn đề. Thứ nhất, ở vùng đồng bằng và nông thôn, có chừng 90% các hộ dân cư là có quyền sử dụng đất mà vẫn nghèo đói trên khoảnh đất nhỏ hẹp đó. Nhà nước lại phân vân chưa dứt khoát về cơ chế và luật lệ liên hệ tới chuyển nhượng quyền sử dụng để giải phóng sức lao động vào những ngành có năng xuất cao hơn. Rốt cuộc chỉ có cán bộ nhà nước là dễ khai thác luật lệ cũng của nhà nước cho lợi ích riêng. Tại vùng cao nguyên, đồng bào thiểu số có lối canh tác thực ra rất sáng tạo của họ, với năng suất cao. Nhưng đa số đất đai ở đây là đất lâm nghiệp và việc cấp phát quyền sử dụng đất tiến hành quá chậm, lại gặp các doanh nghiệp nhà nước hiện đang kiểm soát tới 40% diện tích đất đai cho hoạt động lâm nghiệp, chưa nói gì đến di dân từ vùng đồng bằng đông dân được đưa lên đó. Những cọ xát và xung đột vì vậy mới xảy ra. Nhu cầu thứ ba, sau nhu cầu về đất nông nghiệp ở đồng bằng và đất lâm nghiệp ở cao nguyên là nhà đất ở thành phố.
Hỏi: Và đây là vấn đề đang gây sôi nổi trong các cuộc thảo luận tại Quốc hội"
-- Vâng, nhưng như tôi vừa trình bày, đây mới chỉ là một phần của vấn đề thôi. Do chênh lệch về cung cầu, số đất khả dụng cho việc xây cất nhà cửa thì có hạn mà yêu cầu của dân chúng thì gia tăng mạnh, sự khan hiếm tất nhiên dẫn tới đà gia tăng giá cả và nạn đầu cơ, nhất là ở các vùng đất xám tại ngoại thành, khi đất nông nghiệp có thể chuyển thành đất chuyên dùng hay gia cư. Nhà nước thống nhất về quản lý đất đai nhưng thiếu thống nhất ở các cấp có trách nhiệm ban phát quyền sử dụng đất; việc đo đạc về địa chính và quy hoạch về mục tiêu tiến hành chậm so với nhu cầu của đời sống; thông tin lại thiếu công minh, công bằng và minh bạch, nên dễ đưa tới lạm dụng và đầu cơ. Nói chung thì đa số vụ chuyển nhượng quyền sử dụng đất được tiến hành ngoài khuôn khổ quy định bởi Nhà nước, nghĩa là một cách bán chính thức, tức là con voi nay đã bung ra khỏi rọ.
Hỏi: Câu hỏi cuối, thưa ông, gặp loại vấn đề này, các nước khác giải quyết ra sao"
-- Các quốc gia thực tiễn nhất thì chấp nhận quy luật của đời sống chứ không duy ý chí đòi trói buộc đời sống trong quy định của nhà nước. Cụ thể thì phải để chính người dân tham gia vào tiến trình quyết định này. Nhà nước ra thông tin minh bạch về tiêu chuẩn đo đạc và quy hoạch, căn cứ trên đó, các hộ dân cư liên hệ thảo luận và quyết định về việc phân bố, và các bằng khoán phải được hợp thức hóa sau đó. Nói vắn tắt thì phải mở rộng cho các đối tượng tham gia vào thị trường đồng thời giản dị hóa thủ tục giao dịch. Và các Ðại biểu Quốc hội có thể đóng góp rất nhiều cho việc này nếu thực sự quan tâm đến quyền lợi của dân cư tại địa phương, thay vì sợ va chạm với quy tắc chỉ đạo của Nhà nước. Ðó mới là sự minh diễn ngay thật về nguyên lý "đất đai thuộc quyền sở hữu của toàn dân".
Gửi ý kiến của bạn
