Gần 10 năm sau tôi mới trở lại Seoul - thủ đô của Nam Hàn. Phi trường Incheon đổi mới với những tân trang hiện đại vừa tiện nghi và vệ sinh, vừa là 1 cửa ngõ chính yếu ra vào xứ sở Nam Triều Tiên luôn được bảo đảm an ninh trong hoàn cảnh một đất nước vẫn chia đôi và luôn bị đe dọa chiến tranh nhưng cứ phát triển và lớn mạnh quá nhanh. Du khách nào đến Nam Triều Tiên lúc này cũng có thể thấy Seoul hôm nay thật văn minh và an toàn dù đang giữa mùa đông rét lạnh!
Seoul đã có bề dày lịch sử trên 600 năm và luôn tự hào là trái tim của nền văn hóa & giáo dục cũng như chính trị & kinh tế Nam Triều Tiên. Người Nam Triều Tiên đã cố gắng xây dựng thủ đô của họ một cách hài hòa giữa việc bảo tồn những truyền thống lịch sử với việc lập ra thêm những công trình văn hóa mới thật hiện đại hay những trung tâm khoa học kỹ thuật tiên tiến nhằm thúc đẩy cả nước luôn theo kịp trào lưu thế giới.
Trên đường vào trung tâm Seoul, tôi có cảm giác y hệt như khi trở về Saigon. Con sông Hàn (Hangang) vẫn uốn lượn như sông Saigon của tôi với biết bao nhà mới và cao ốc chọc trời đã và đang tiếp tục mọc lên khắp nơi, với nạn kẹt xe triền miên như hầu hết đô thị lớn trên thế giới dù đường xá vẫn luôn tu bổ hay mở rng và với rất nhiều hệ thống xe bus & xe điện ngầm tiện lợi nhưng vẫn không sao đáp ứng kịp nếp sinh hoạt tất bật hối hả của lớp công dân trẻ đang cố gắng chạy treo trào lưu tòan cầu hóa. Tôi ngạc nhiên khi biết cô bạn Hàn Quốc học cùng lớp tại Cal Poly nay đang là 1 thành viên trong Ban Tổ Chức World Cup. Cô có vẻ rất vui khi nói cho tôi nghe về chuyện năm xưa khi mới tốt nghiệp đại học, cô đã quyết định về nước để làm việc chứ không ở lại Mỹ và hôm nay cô cảm thấy tự hào về vai trò của cô với biết bao háo hức và năng nổ khi được cống hiến cho dân tộc của mình. Cô đề nghị tôi phải tham gia đủ 3 tour: 1 tour coi sự chuẩn bi World Cup của Nam Hàn để mai này biết đâu tôi có thể tham gia đóng góp vào việc tổ chức 1 sự kiện thể thao quốc tế nào đó tại Việt Nam trong tương lai thì sao" 1 tour dạo phố Seoul về đêm ngay tại downtown. 1 tour khác là viếng thăm các di tích lịch sử, nhất là các cung điện, các viện bảo tàng, các khu văn hoá và các công trình kiến trúc tiêu biểu cho sự phát triển hiện đại của Nam Hàn ngày nay ở ngay Seoul.
Qua cổng Gwanghwamun (hay còn gọi là Donghwa - 1 trong 8 cửa vào Hán Thành), chúng tôi đi vào trung tâm Seoul với sự rộn rịp chuẩn bị cho World Cup chứ không thay đổi bao nhiêu! Nhiều dãy chung cư (apartment)và khá nhiều cao ốc chọc trời mới xây nhưng kiến trúc thì y như Mỹ với kiểu hình hộp phổ biến; tiêu biểu là khu 63 cao ốc dọc theo sông Hàn. Chúng tôi đi từ khu Dongdaemun (cửa Đông nhưng người Hàn vẫn gọi là Heunginjimun) - một di tích lịch sử được vua Taejo xây dựng từ năm 1396, rồi vua Danjong cho tu bổ năm 1453 và có hình dáng cấu trúc sau cùng tồn tại đến nay là do công của vua Gojong xây nên vào năm 1869. Đây là 1 điển hình cho kiến trúc cổ Triểu Tiên mang dáng dấp kiến trúc Nhật Bản với nhiều ảnh hưởng sâu đậm từ văn hoá & kiến trúc cổ Trung Hoa với cổng hình bán nguyệt, mái cong theo kiểu ‘Ujingak’với nhiểu điêu khắc chim thú chạm trổ theo kiểu ‘Japsang’ với mục đích trừ tà yểm ma quỷ trên 1 tòa nhà 5 gian 2 chái và tường thành xây bằng đá ‘ongseong’ nhiều màu. Phải công nhận là người Hàn biết tôn trọng và bảo quản rất tốt di tích lịch sử nên rất đáng để cho người Việt chúng ta học hỏi và bắt chước. Chung quanh cửa Đông bây giờ là những khu shopping sang trọng, nhất là với đủ loại thời trang áo quần, nữ trang, giày dép, etc... thì có lẽ phái nữ sẽ ....mê mệt dù phải đi b rả cặp giò. Qua đến khu chợ Namdaemun (cửa Nam) với những gian hàng bán đồ thủ công mỹ nghệ & lưu niệm cho du khách mà ai cũng phải trả giá nếu không muốn bị ...hớ ! Đừng quên Nam Hàn là 1 trong nước xuất cảng sang Mỹ rất nhiều áo quần thời trang, computer, điện thoại di động (cellular phone) và hàng trăm loại máy móc điện tử và hàng kỹ thuật & gia dụng khác. Trời mùa đông rét lạnh mà cô bạn chỉ cho tôi ghé 1 quán nhỏ để ăn hối hả 1 tô súp yukgaejang mùi bò rất cay với vài lát hành, thêm 1 dĩa Deungsim Gui là sườn bò nướng tẩm dầu mè, 1 chén kimchi và cơm cùng vài loại bánh bằng bột gạo mà cô gọi là ‘truyền thống’như bánh Tteok, Hwajeon, Gyepngdan... 1 tập tục khá hay là ai cũng phải cởi giày dép, chỉ mang vớ vào trong quán.
Sau đó, cô đưa tôi về Crown hotel để tắm rửa và nghỉ ngơi. So với Thái Lan, Nam Hàn rất đắt đỏ và vẫn thua về sự tiếp đãi ân cần, lịch sự nhưng chắc chắn không thua bất cứ ai về những tiện nghi hiện đại & sang trọng. Du khách Mỹ, Nhật và Âu Châu co vẻ ít hơn trước dù Nam Hàn đang ráo riết ‘khuyến mãi’ với nhiều chương trình hấp dẫn.
Chiều đến, tôi thả b ra Central Park, vào khu thương xá Shinsegye chơi. Nổi bật nhất Seoul có lẽ là tòa nhà Millennium Hall và hàng loạt shopping mall ngay trung tâm thủ đô, như Marques Plaza, Theme Park, Shinnara Records... Đói bụng thì vào World Food Court với nhiều quán ăn & tiệm café. Vừa lót bụng xong thì tôi phải hối hả trở về ‘điểm hẹn’ vì cô bạn Hàn sẽ đón tôi đi dạo Seoul về đêm. Dọc theo sông Hán là một khu đô thị mới. Cô cho biết khu sông Hán Citizen Park này được lập ra vào những năm 1980s bao trùm một diện tích rộng lớn nhằm đáp ứng nhu cầu nghỉ ngơi, giải trí và thể thao nên ở đây sẽ thấy rất nhiều công trình thể thao quy mô phân bố rải rác trong 12 quận. Mỗi quận có 1 sắc thái riêng, nhất là ở Yeouido với các TV Studios nổi tiếng và có thể nhìn thấy hàng đàn chim bay lên từ khu bảo tồn sinh thái Bam Isle; hay bạn có thể chơi trượt nước và nhiều loại hình thể thao khác ở Ttukseom. Khu 63 cao ốc nằm dọc theo sông Hán với tháp quan sát (observation tower) cao nhất Nam Hàn có lẽ là ‘dấu ấn’ rõ nhất cho sự phát triển của Nam Hàn nên họ còn gọi đây là ‘Tháp Vàng’ (Golden Tower’) khi ánh đèn vàng rực từ khu này tỏa sáng bờ sông Hán về đêm. Cô bạn rủ tôi vào xem khu Aquarium với khoảng 20,000 động vật biển thuc 400 loài khác nhau từ khắp nơi trên thế giới; kể cả từ cực Bắc lẫn Nam của địa cầu. Quá khuya rồi nên chúng tôi đành bỏ dở để ra về; không thể ghé xem rạp hát IMAX tân kỳ cao bằng tòa nhà 6 tầng và khu thương mại sầm uất gần đãy vẫn tấp nập dù đã nửa đêm. Việc qua lại sông Hán vẫn phải dùng phà nên chúng ta có thể ung dung ngắm cảnh Seoul hoàng hôn và về đêm với ánh đèn từ những cao ốc, đường phố, xe c lấp lánh như muôn vì sao giữa màn đêm từ sông Hán lộng gió rét buốt và tiếng sóng vỗ dập dềnh khiến tôi nhớ Bắc Mỹ Thuận của tôi ngày nào. Tự dưng tôi mơ ước quê tôi sẽ khá lên như thế này... Lúc ấy dân tôi sẽ đỡ khổ biết dường nào! Đồng bào tôi cũng thông minh và chịu khó đâu có thua gì người Triều Tiên "
Sáng hôm sau, tôi phải tự túc tham quan Seoul qua 1 chuyến City tour. Đầu tiên là đến viếng Điện Deoksugung nằm ngay downtown Seoul, trong 1 khu thị tứ sầm uất và cảnh quan (landscape) đã ãnh hưởng ít nhiều nét Tây phưong hiện đại. Được Wolsandaegun (là anh của vua Seongjong thuộc triều đại Joseon) xây nên từ năm 1454 -1488 nhưng chỉ trở thành lâu đài Gyeonghaegun từ 1611 rồi sau đó trở thành Điện Deoksugung với cổng Daehanmun và cầu Geumcheon rộng vừa đủ cho vua ngự giá được giữ luôn cho tới bây giờ. Cánh Đông của cung Jeukjodang là nơi vua ngủ, cánh Tây là phòng ngủ của Hoàng Hău. Từ năm 1900, cung Jeonggwanheon là nơi đàu tiên ở Triều Tiên bắt đàu ảnh hưởng bởi sinh hoạt văn hoá & kiến trúcTây phương khi vua Gojong thường đến đây uống càphê và giải trí. Phiá sau cung có 1 lối đi thông với sứ quán Nga. Người Anh đã xây cung Seokjojeon từ năm 1905 nhưng sau khi vua Gojong mất thì cung này trở thành 1 tác phẩm nghệ thuật của người Nhật hoàn thành vào năm 1910. Ngày nay, Cánh Đông của cung Seokjojeon là Cung Triễn Lãm Di sản Quốc Gia và cánh Tây là Trung Tâm Nghệ Thuật Hiện Đại Quốc Gia.
3 địa điểm kế tiếp mà tôi đi tới là Gyeonghuigung Palace, Viện Bảo Tàng Dân Tộc và Viện Bảo Tàng Quốc Gia quả thật ...đáng đồng tiền ! Điện Gyeonghuigung nằm phía Tây của Seoul nên còn gọi là Tây Cung (Seogwol) mà vua chỉ ghé qua khi ...nguy cấp ! Tuy vậy, mỗi dãy nhà nơi đây lại gợi cho tôi nhớ Huế hay khu Tử Cấm Thành ở Bắc Kinh nên đây là nơi tôi chụp nhiều ảnh nhất!
Từ đây, tôi đi qua Viện Bảo Tàng Dân Tộc (National Folk Museum) để thấy lối sống của người CaoLy từ xưa đến nay, qua bếp ăn, nhà ở, áo quần, thức ăn, văn hoá & nghệ thuật, v.v... Quá trình phát triển của 1 dân tộc đã được tái hiện khá sinh động, từ thời săn bắn, câu cá, chăn nuôi, trồng trọt đến thời điện tử ngày nay. Món KimChi, các loại nhạc cụ và những vũ điệu cổ truyền cũng có thể tìm thấy nơi đây. Việt Nam cũng vừa có Viện Bảo Tàng Dân Tộc tương tự như thế này ngay Hà Ni (có lẽ rút kinh nghiệm từ Nam Hàn "). Đây quả là 1 công trình văn hóa rất bổ ích và cần thiết cho bất kỳ dân tộc nào; nhất là khi muốn giới thiệu về lịch sử & văn hóa của dân mình đến bè bạn thế giới!
Viện Bảo Tàng Quốc Gia của Seoul xứng đáng tầm cỡ quốc tế với đầy đủ thông tin về đất nước & con người Cao Ly. Nghe nói, Viện Bảo Tàng Quốc Gia của Nam Hàn sẽ được xây ở Yongsan Family Park với quy mô tân kỳ hiện đại hơn.
Tôi lang thang từ đại l Sejongno với 12 lanes đầy nghẹt xe qua khu buôn bán Myeodong Ố Gil sầm uất không thua Chợ Lớn rồi vào khu du lịch Itaewon để ăn trưa và mua sắm vài món quà. Tôi đi theo vàì phái đòan du lịch từ Nhật, Hongkong, Đài Loan, Trung Quốc... để xem họ mua gì, giá cả ra sao và ăn món gì" ở đâu" Vẫn là sườn bò nướng, kim chi, súp đău hủ và trà sâm ! Sau đó, tôi theo 1 nhóm du khách Nhật đến xem Viện Nghệ Thuật Gyeongin ngay trung tâm Insadong - trung tâm văn hoá của Seoul. Có 3 nơi triễn lãm chính nhưng tôi chỉ ghé vào xem nghệ thuật Triều Tiên và 1 góc vườn xinh xắn để vừa thưởng thức trà sâm Cao Ly, vừa ngắm cảnh và nghỉ chân.
Chùa Jogyesa là trung tâm Thiền của Triều Tiên và cũng là 1 địa điểm không thể không ghé đến khi chùa tọa lạc ngay trung tâm thủ đô. Cảnh quan rất đẹp vớn nhiều cây cổ thụ trên 500 tuổi phủ rợp bóng mát cho Thiền Viện này. Chung quanh chùa là những cửa tiệm chuyên bán những kinh sách và vật dụng liên quan đến Phật giáo.
Ghé thăm trường Đại Học Ewha dành cho phụ nữ rất nổi tiếng để thấy Triều Tiên đã coi trọng phụ nữ và giáo dục khi Nữ Hoàng Myeongseong hwanghu quyết định mở trường Ewha Hak-dang này từ năm 1887 và đã là trường đại học 4 năm từ năm 1910.
Trước trường Đại Học Ewha là khu thương mại E-dae Ap nổi tiếng ở Seoul với rất nhiều cửa hàng, dịch vụ dành cho phụ nữ. Gần đó là con đường Hôn Nhân (wedding street - khu bán & thuê quần áo cưới) Ahyeon-dong và Nhà Khách Quốc Tế với nhiều quán ăn và tiệm café sang trọng. Seoul còn có Đại Học Yonsei được lập ra từ năm 1885 là 1 thắng cảnh nổi tiếng với cây cao rợp mát và dây leo (vines) phủ bám những tòa nhà theo kiến trúc Âu châu mà chúng ta nên ghé qua để nhớ đến Stanford, UCLA, USC hay UC Berkeley. Đây là đại học quốc gia hàng đầu của Nam Hàn.
Nói đến cây cảnh và thực vật là cần ghé qua Hongneung Arboretum ở ngay chân núi Cheonjangsang với 9 loại vườn thực vật khác nhau thật đặc sắc tương tự như Huntington Library ở San Marino vậy. Có thể nói đây là 1 khu triển lãm về rừng và bảo vệ rừng.
Seoul còn có Trung tâm Văn Hoá & Giáo Dục đầy đủ tiện nghi hiện đại với không khí trong lành, cảnh quan rất đẹp và cho thấy chính phủ hết sức quan tâm đến việc đàu tư cho giáo dục & văn hoá; nhất là việc phát triển tòan diện cho trẻ em.
Trường Quân sự nay là Viện Bảo Tàng Lục Quân (cũng giống như trường Thiếu Sinh Quân ở Vũng Tàu, hay trường bộ binh Thủ Đức) là 1 địa điểm để chúng ta có thể đến xem diễn hành và biểu diễn Tae-kwon-do trong Lễ Hwarang vào trưa ngày thứ bảy và thấy được sức mạnh kỷ luật quân đội Nam Hàn.
Vợ chồng cô bạn Hàn Quốc trở lại đón tôi đi xem Vận động Trường World Cup của Seoul nằm bên Mapo-gu. Sân Vận động vĩ đại với trên 60,000 chổ ngồi này mang dáng dấp 1 con diều Cao Ly chao lượn trong gió hướng tới vinh quang và chiến thắng - đó là niềm hy vọng to lớn nhất của đi tuyển quốc gia này. Cô bạn tự hào nói với tôi rằng đây là Sân Vận động tốt nhất Á Châu (It is the best in Asia) ! Nhiều màn ảnh lớn đặt khắp các góc của sân để khán gỉa có thể xem rõ (close-up view) trận đãu. Sân cỏ bảo đảm vẫn xanh tươi suốt mùa đông. Chung quanh Vận động Trường World Cup của Seoul là nhiều (5) công viên rng mát. Nam Hàn đã sẳn sàng để tổ chức Ngày hội Lớn của hành tinh này.
Sau khi ăn cơm trưa, tôi được đưa đi xem Tòa nhà Quốc Hội, Dinh Tổng Thống với mái ngói xanh - Blue House và khu làng truyền thống Namsangol ở Jung-gu. Qua cổng làng, chúng ta có thể thấy 5 ngôi nhà truyền thống Cao Ly được phục chế và bảo tồn nằm nổi bật giữa thung lũng rng lớn. Những lễ hội và đám cưới cổ truyền vẫn được tổ chức tại đây để nhắc nhở lớp trẻ về truyền thống tốt đẹp của quê hương. Những ngôi nhà này khiến tôi nhớ đến chuyện người Nhật đã & đang giúp Việt Nam trong việc phục chế và bảo tồn những ngôi nhà cổ xưa ở hội An và Tiền Giang. Chính những ngôi nhà này nói lên nền văn minh của dân tộc và sẽ tiếp tục là nơi bảo tồn những truyền thống văn hóa tốt đẹp của xứ sở. Đến làng Nongnook ở Bangkok, Thái Lan, chúng ta cũng sẽ thấy nghệ thuật bảo tồn văn hóa được khai thác đúng mức để tạo ra thu nhập kinh tế từ kỹ nghệ du lịch thì ở đây cũng vậy. Chắc chắn ngành du lịch & văn hóa Việt Nam sẽ phải học kinh nghiệm này.
Ở đâu có người Cao Ly, ở đó có món kimchi. Sau cùng, tôi được đến Viện Bảo Tàng Kimchi - món ăn nổi tiếng của người Cao Ly mà mới đây tôi được nghe nói là nhờ ăn KimChi mà người Cao Ly tránh được bệnh Sars quái ác! Đến Pulmmwon để biết có nhiều loại kimchi khác nhau, thấy họ chế biến ra sao và vừa nếm thử, vừa nghe nói về lịch sử món ăn này. Giá như Việt Nam có được Viện Bảo Tàng Phở, Bún bò Huế, mì Quảng, bún riêu, bún thang..., hay là các loại mắm, dưa chua, dưa món..., hoặc nghệ thuật ăn uống của người VN thì ...tuyệt cú mèo, bạn ạ! Tại Pulmmwon còn có COEX là nơi tổ chức nhiều hội nghị quốc tế, có WTC của Nam Hàn và có chùa Bongeunsa rất đẹp.
Có thể nói chuyến đi ngắn ngủi tại Seoul lần này đã giúp tôi hiểu biết nhiều hơn về người Cao Ly và đất nước của họ; nhất là những nỗ lực phấn đãu trở thành 1 con cọp, 1 con rồng ở Á Châu. Việt Nam rất cần học hỏi từ Nam Hàn bởi đất nước của họ tuy bị chia cắt, vẫn bị chiến tranh & khủng bố đe dọa từ người anh em phía Bắc nhưng họ vẫn muốn hoà bình và ổn định để làm ăn hơn là thù hận & chia rẽ nên phải thấy người dân Nam Hàn cũng có rất nhiều kinh nghiệm quý báu để vừa phát triển kinh tế và xây dựng 1 xã hội dân chủ pháp trị mà vẫn giữ được những mối liên hệ tốt đẹp với cả chế độcng sản ở Bắc Hàn, Trung Quốc, Việt Nam... Dân Nam Hàn vẫn nhớ ơn người Mỹ đã giúp họ chống lại làn sóng đỏ và bảo vệ sự tự do cho Nam Hàn nhưng đa số người Nam Hàn rất giàu tinh thần dân tộc nên họ vẫn không muốn người Mỹ can thiệp quá sâu vào sinh hoạt chính trị của nước họ; điển hình là phong trào sinh viên nổ ra liên tục nhằm bài xích Mỹ nhưng cũng góp phần không nhỏ vào tiến trình dân chủ hoá Nam Hàn từ những chế độquân phiệt trước đây. Sức sống của Nam Hàn ngày nay là ở lớp trẻ, rõ nhất trong công nghiệp điện tử, điện tóan và khoa học & kỹ thuật high tech. Rất nhiều công ty xây dựng Nam Hàn đang có mặt ở các nước Á Châu và Trung Đông; trong đó có Việt Nam là 1 khách hàng mới đầy hứa hẹn. Sau ông Kim Đại Trọng, tổng thống Roh Moo Hyun là người tiêu biểu cho thế hệ trẻ đang nỗ lực cải thiện sinh hoạt chính trị và đẩy mạnh quá trình phát triển kinh tế của Nam Hàn sau cơn khủng hoảng trầm trọng vừa qua. Họ luôn cổ vũ tinh thần kỷ luật, cố gắng học hỏi và làm việc cần cù, tiết kiệm để từng bước hiện đại hóa Nam Hàn mà vẫn cố gắng giữ gìn truyển thống và tài sản quý báu của dân tộc. Xã hội Nam Hàn ngày nay rất cởi mở, ngay như giới đồng tính cũng có thể kết hôn, chuyện ly dị và chuyện sống chung ngoài hôn nhân cũng phổ biến nhưng nền giáo dục từ trong gia đình đến nhà trường & xã hội vẫn còn giữ nề nếp kỷ luật khắt khe, coi trọng tôn ti trật tự và lễ giáo; nhất là ảnh hưởng của tư tưởng Nho & Phật Giáo và đạo đức Khổng Mạnh vẫn tồn tại song song với sự phát triển ngày càng mạnh của Tin Lành và Thiên Chúa Giáo ở xứ này. Phụ nữ Nam Hàn không hề thua sút nam giới về mọi phương diện và luôn chạy theo thời trang thế giới nhưng họ vẫn giữ ‘Tam tòng, tứ đức’, vẫn gắn bó với những nề nếp gia đình truyền thống và vẫn thướt tha trong chiếc áo dài cổ truyền trong những lễ hội dân tộc. Phim ảnh Nam Hàn đang được Việt Nam ưa chung không thua gì phim bộ Hongkong, Đài Loan, Trung Quốc! Duy nhất 1 món ăn mà tôi không thích ở Seoul là món thịt chó rất được ưa chung ở Seoul bởi tôi vốn dĩ là người rất thương yêu chó. Tôi không chịu được hình ảnh mấy chú chó bị treo lủng lẳng như vịt quay, cũng rất khó chịu khi thấy mấy ông bà thích thú gặm đùi chó. Eo ôi, thật tàn nhẫn ... vậy mà ở quê tôi, món thịt chó cũng rất được ưa chung như tôi đã gặp ở khu Bà Quẹo hay Hà Nội !
Trước 1975, Việt Nam không hề thua sút Nam Hàn và các nước ASEAN nhưng ngày nay thì biết bao người Việt Nam đang phải làm công cho những ông chủ Hàn quốc, Đài Loan và nhiều nứớc ASEAN" Thậm chí đang có biết bao người con gái Việt Nam đang phải làm ‘tì thiếp’ hay làm điếm ở những nước này chỉ vì hy vọng một tương lai sáng sủa hơn"
Chào Seoul, tôi lên đường về Việt Nam ăn Tết mà trong lòng ấp ủ một ước mơ: đến bao giờ Việt Nam sẽ cất cánh như Nam Hàn để Saigon sẽ đẹp hơn Seoul bội phần và người Việt Nam sẽ không phải sống nhục nhằn, đau khổ nhỉ "
Trước trào lưu toàn cầu hóa, Việt Nam sẽ phải nỗ lực rất nhiều để có thể hội nhập vào sân chơi quốc tế đầy thử thách và tôi tin là những bài toán nan giải này chỉ có thể có những lời giải thích hợp nếu như chính quyền biết làm sao để đoàn kết toàn dân hầu huy động tốt nhất tiềm năng to lớn của tập thể người Việt Nam trong công cuộc xây dựng và phát triển một đất nước hòa bình và ổn định như Hàn quốc, Đài Loan và nhiều nước ASEAN đã và đang tiến hành bấy lâu nay. Đó chính là một mùa Xuân mà tôi vẫn mơ ước sẽ sớm đến với dân tộc tôi!
Hướng Dương (12/ 2003)
Seoul đã có bề dày lịch sử trên 600 năm và luôn tự hào là trái tim của nền văn hóa & giáo dục cũng như chính trị & kinh tế Nam Triều Tiên. Người Nam Triều Tiên đã cố gắng xây dựng thủ đô của họ một cách hài hòa giữa việc bảo tồn những truyền thống lịch sử với việc lập ra thêm những công trình văn hóa mới thật hiện đại hay những trung tâm khoa học kỹ thuật tiên tiến nhằm thúc đẩy cả nước luôn theo kịp trào lưu thế giới.
Trên đường vào trung tâm Seoul, tôi có cảm giác y hệt như khi trở về Saigon. Con sông Hàn (Hangang) vẫn uốn lượn như sông Saigon của tôi với biết bao nhà mới và cao ốc chọc trời đã và đang tiếp tục mọc lên khắp nơi, với nạn kẹt xe triền miên như hầu hết đô thị lớn trên thế giới dù đường xá vẫn luôn tu bổ hay mở rng và với rất nhiều hệ thống xe bus & xe điện ngầm tiện lợi nhưng vẫn không sao đáp ứng kịp nếp sinh hoạt tất bật hối hả của lớp công dân trẻ đang cố gắng chạy treo trào lưu tòan cầu hóa. Tôi ngạc nhiên khi biết cô bạn Hàn Quốc học cùng lớp tại Cal Poly nay đang là 1 thành viên trong Ban Tổ Chức World Cup. Cô có vẻ rất vui khi nói cho tôi nghe về chuyện năm xưa khi mới tốt nghiệp đại học, cô đã quyết định về nước để làm việc chứ không ở lại Mỹ và hôm nay cô cảm thấy tự hào về vai trò của cô với biết bao háo hức và năng nổ khi được cống hiến cho dân tộc của mình. Cô đề nghị tôi phải tham gia đủ 3 tour: 1 tour coi sự chuẩn bi World Cup của Nam Hàn để mai này biết đâu tôi có thể tham gia đóng góp vào việc tổ chức 1 sự kiện thể thao quốc tế nào đó tại Việt Nam trong tương lai thì sao" 1 tour dạo phố Seoul về đêm ngay tại downtown. 1 tour khác là viếng thăm các di tích lịch sử, nhất là các cung điện, các viện bảo tàng, các khu văn hoá và các công trình kiến trúc tiêu biểu cho sự phát triển hiện đại của Nam Hàn ngày nay ở ngay Seoul.
Qua cổng Gwanghwamun (hay còn gọi là Donghwa - 1 trong 8 cửa vào Hán Thành), chúng tôi đi vào trung tâm Seoul với sự rộn rịp chuẩn bị cho World Cup chứ không thay đổi bao nhiêu! Nhiều dãy chung cư (apartment)và khá nhiều cao ốc chọc trời mới xây nhưng kiến trúc thì y như Mỹ với kiểu hình hộp phổ biến; tiêu biểu là khu 63 cao ốc dọc theo sông Hàn. Chúng tôi đi từ khu Dongdaemun (cửa Đông nhưng người Hàn vẫn gọi là Heunginjimun) - một di tích lịch sử được vua Taejo xây dựng từ năm 1396, rồi vua Danjong cho tu bổ năm 1453 và có hình dáng cấu trúc sau cùng tồn tại đến nay là do công của vua Gojong xây nên vào năm 1869. Đây là 1 điển hình cho kiến trúc cổ Triểu Tiên mang dáng dấp kiến trúc Nhật Bản với nhiều ảnh hưởng sâu đậm từ văn hoá & kiến trúc cổ Trung Hoa với cổng hình bán nguyệt, mái cong theo kiểu ‘Ujingak’với nhiểu điêu khắc chim thú chạm trổ theo kiểu ‘Japsang’ với mục đích trừ tà yểm ma quỷ trên 1 tòa nhà 5 gian 2 chái và tường thành xây bằng đá ‘ongseong’ nhiều màu. Phải công nhận là người Hàn biết tôn trọng và bảo quản rất tốt di tích lịch sử nên rất đáng để cho người Việt chúng ta học hỏi và bắt chước. Chung quanh cửa Đông bây giờ là những khu shopping sang trọng, nhất là với đủ loại thời trang áo quần, nữ trang, giày dép, etc... thì có lẽ phái nữ sẽ ....mê mệt dù phải đi b rả cặp giò. Qua đến khu chợ Namdaemun (cửa Nam) với những gian hàng bán đồ thủ công mỹ nghệ & lưu niệm cho du khách mà ai cũng phải trả giá nếu không muốn bị ...hớ ! Đừng quên Nam Hàn là 1 trong nước xuất cảng sang Mỹ rất nhiều áo quần thời trang, computer, điện thoại di động (cellular phone) và hàng trăm loại máy móc điện tử và hàng kỹ thuật & gia dụng khác. Trời mùa đông rét lạnh mà cô bạn chỉ cho tôi ghé 1 quán nhỏ để ăn hối hả 1 tô súp yukgaejang mùi bò rất cay với vài lát hành, thêm 1 dĩa Deungsim Gui là sườn bò nướng tẩm dầu mè, 1 chén kimchi và cơm cùng vài loại bánh bằng bột gạo mà cô gọi là ‘truyền thống’như bánh Tteok, Hwajeon, Gyepngdan... 1 tập tục khá hay là ai cũng phải cởi giày dép, chỉ mang vớ vào trong quán.
Sau đó, cô đưa tôi về Crown hotel để tắm rửa và nghỉ ngơi. So với Thái Lan, Nam Hàn rất đắt đỏ và vẫn thua về sự tiếp đãi ân cần, lịch sự nhưng chắc chắn không thua bất cứ ai về những tiện nghi hiện đại & sang trọng. Du khách Mỹ, Nhật và Âu Châu co vẻ ít hơn trước dù Nam Hàn đang ráo riết ‘khuyến mãi’ với nhiều chương trình hấp dẫn.
Chiều đến, tôi thả b ra Central Park, vào khu thương xá Shinsegye chơi. Nổi bật nhất Seoul có lẽ là tòa nhà Millennium Hall và hàng loạt shopping mall ngay trung tâm thủ đô, như Marques Plaza, Theme Park, Shinnara Records... Đói bụng thì vào World Food Court với nhiều quán ăn & tiệm café. Vừa lót bụng xong thì tôi phải hối hả trở về ‘điểm hẹn’ vì cô bạn Hàn sẽ đón tôi đi dạo Seoul về đêm. Dọc theo sông Hán là một khu đô thị mới. Cô cho biết khu sông Hán Citizen Park này được lập ra vào những năm 1980s bao trùm một diện tích rộng lớn nhằm đáp ứng nhu cầu nghỉ ngơi, giải trí và thể thao nên ở đây sẽ thấy rất nhiều công trình thể thao quy mô phân bố rải rác trong 12 quận. Mỗi quận có 1 sắc thái riêng, nhất là ở Yeouido với các TV Studios nổi tiếng và có thể nhìn thấy hàng đàn chim bay lên từ khu bảo tồn sinh thái Bam Isle; hay bạn có thể chơi trượt nước và nhiều loại hình thể thao khác ở Ttukseom. Khu 63 cao ốc nằm dọc theo sông Hán với tháp quan sát (observation tower) cao nhất Nam Hàn có lẽ là ‘dấu ấn’ rõ nhất cho sự phát triển của Nam Hàn nên họ còn gọi đây là ‘Tháp Vàng’ (Golden Tower’) khi ánh đèn vàng rực từ khu này tỏa sáng bờ sông Hán về đêm. Cô bạn rủ tôi vào xem khu Aquarium với khoảng 20,000 động vật biển thuc 400 loài khác nhau từ khắp nơi trên thế giới; kể cả từ cực Bắc lẫn Nam của địa cầu. Quá khuya rồi nên chúng tôi đành bỏ dở để ra về; không thể ghé xem rạp hát IMAX tân kỳ cao bằng tòa nhà 6 tầng và khu thương mại sầm uất gần đãy vẫn tấp nập dù đã nửa đêm. Việc qua lại sông Hán vẫn phải dùng phà nên chúng ta có thể ung dung ngắm cảnh Seoul hoàng hôn và về đêm với ánh đèn từ những cao ốc, đường phố, xe c lấp lánh như muôn vì sao giữa màn đêm từ sông Hán lộng gió rét buốt và tiếng sóng vỗ dập dềnh khiến tôi nhớ Bắc Mỹ Thuận của tôi ngày nào. Tự dưng tôi mơ ước quê tôi sẽ khá lên như thế này... Lúc ấy dân tôi sẽ đỡ khổ biết dường nào! Đồng bào tôi cũng thông minh và chịu khó đâu có thua gì người Triều Tiên "
Sáng hôm sau, tôi phải tự túc tham quan Seoul qua 1 chuyến City tour. Đầu tiên là đến viếng Điện Deoksugung nằm ngay downtown Seoul, trong 1 khu thị tứ sầm uất và cảnh quan (landscape) đã ãnh hưởng ít nhiều nét Tây phưong hiện đại. Được Wolsandaegun (là anh của vua Seongjong thuộc triều đại Joseon) xây nên từ năm 1454 -1488 nhưng chỉ trở thành lâu đài Gyeonghaegun từ 1611 rồi sau đó trở thành Điện Deoksugung với cổng Daehanmun và cầu Geumcheon rộng vừa đủ cho vua ngự giá được giữ luôn cho tới bây giờ. Cánh Đông của cung Jeukjodang là nơi vua ngủ, cánh Tây là phòng ngủ của Hoàng Hău. Từ năm 1900, cung Jeonggwanheon là nơi đàu tiên ở Triều Tiên bắt đàu ảnh hưởng bởi sinh hoạt văn hoá & kiến trúcTây phương khi vua Gojong thường đến đây uống càphê và giải trí. Phiá sau cung có 1 lối đi thông với sứ quán Nga. Người Anh đã xây cung Seokjojeon từ năm 1905 nhưng sau khi vua Gojong mất thì cung này trở thành 1 tác phẩm nghệ thuật của người Nhật hoàn thành vào năm 1910. Ngày nay, Cánh Đông của cung Seokjojeon là Cung Triễn Lãm Di sản Quốc Gia và cánh Tây là Trung Tâm Nghệ Thuật Hiện Đại Quốc Gia.
3 địa điểm kế tiếp mà tôi đi tới là Gyeonghuigung Palace, Viện Bảo Tàng Dân Tộc và Viện Bảo Tàng Quốc Gia quả thật ...đáng đồng tiền ! Điện Gyeonghuigung nằm phía Tây của Seoul nên còn gọi là Tây Cung (Seogwol) mà vua chỉ ghé qua khi ...nguy cấp ! Tuy vậy, mỗi dãy nhà nơi đây lại gợi cho tôi nhớ Huế hay khu Tử Cấm Thành ở Bắc Kinh nên đây là nơi tôi chụp nhiều ảnh nhất!
Từ đây, tôi đi qua Viện Bảo Tàng Dân Tộc (National Folk Museum) để thấy lối sống của người CaoLy từ xưa đến nay, qua bếp ăn, nhà ở, áo quần, thức ăn, văn hoá & nghệ thuật, v.v... Quá trình phát triển của 1 dân tộc đã được tái hiện khá sinh động, từ thời săn bắn, câu cá, chăn nuôi, trồng trọt đến thời điện tử ngày nay. Món KimChi, các loại nhạc cụ và những vũ điệu cổ truyền cũng có thể tìm thấy nơi đây. Việt Nam cũng vừa có Viện Bảo Tàng Dân Tộc tương tự như thế này ngay Hà Ni (có lẽ rút kinh nghiệm từ Nam Hàn "). Đây quả là 1 công trình văn hóa rất bổ ích và cần thiết cho bất kỳ dân tộc nào; nhất là khi muốn giới thiệu về lịch sử & văn hóa của dân mình đến bè bạn thế giới!
Viện Bảo Tàng Quốc Gia của Seoul xứng đáng tầm cỡ quốc tế với đầy đủ thông tin về đất nước & con người Cao Ly. Nghe nói, Viện Bảo Tàng Quốc Gia của Nam Hàn sẽ được xây ở Yongsan Family Park với quy mô tân kỳ hiện đại hơn.
Tôi lang thang từ đại l Sejongno với 12 lanes đầy nghẹt xe qua khu buôn bán Myeodong Ố Gil sầm uất không thua Chợ Lớn rồi vào khu du lịch Itaewon để ăn trưa và mua sắm vài món quà. Tôi đi theo vàì phái đòan du lịch từ Nhật, Hongkong, Đài Loan, Trung Quốc... để xem họ mua gì, giá cả ra sao và ăn món gì" ở đâu" Vẫn là sườn bò nướng, kim chi, súp đău hủ và trà sâm ! Sau đó, tôi theo 1 nhóm du khách Nhật đến xem Viện Nghệ Thuật Gyeongin ngay trung tâm Insadong - trung tâm văn hoá của Seoul. Có 3 nơi triễn lãm chính nhưng tôi chỉ ghé vào xem nghệ thuật Triều Tiên và 1 góc vườn xinh xắn để vừa thưởng thức trà sâm Cao Ly, vừa ngắm cảnh và nghỉ chân.
Chùa Jogyesa là trung tâm Thiền của Triều Tiên và cũng là 1 địa điểm không thể không ghé đến khi chùa tọa lạc ngay trung tâm thủ đô. Cảnh quan rất đẹp vớn nhiều cây cổ thụ trên 500 tuổi phủ rợp bóng mát cho Thiền Viện này. Chung quanh chùa là những cửa tiệm chuyên bán những kinh sách và vật dụng liên quan đến Phật giáo.
Ghé thăm trường Đại Học Ewha dành cho phụ nữ rất nổi tiếng để thấy Triều Tiên đã coi trọng phụ nữ và giáo dục khi Nữ Hoàng Myeongseong hwanghu quyết định mở trường Ewha Hak-dang này từ năm 1887 và đã là trường đại học 4 năm từ năm 1910.
Trước trường Đại Học Ewha là khu thương mại E-dae Ap nổi tiếng ở Seoul với rất nhiều cửa hàng, dịch vụ dành cho phụ nữ. Gần đó là con đường Hôn Nhân (wedding street - khu bán & thuê quần áo cưới) Ahyeon-dong và Nhà Khách Quốc Tế với nhiều quán ăn và tiệm café sang trọng. Seoul còn có Đại Học Yonsei được lập ra từ năm 1885 là 1 thắng cảnh nổi tiếng với cây cao rợp mát và dây leo (vines) phủ bám những tòa nhà theo kiến trúc Âu châu mà chúng ta nên ghé qua để nhớ đến Stanford, UCLA, USC hay UC Berkeley. Đây là đại học quốc gia hàng đầu của Nam Hàn.
Nói đến cây cảnh và thực vật là cần ghé qua Hongneung Arboretum ở ngay chân núi Cheonjangsang với 9 loại vườn thực vật khác nhau thật đặc sắc tương tự như Huntington Library ở San Marino vậy. Có thể nói đây là 1 khu triển lãm về rừng và bảo vệ rừng.
Seoul còn có Trung tâm Văn Hoá & Giáo Dục đầy đủ tiện nghi hiện đại với không khí trong lành, cảnh quan rất đẹp và cho thấy chính phủ hết sức quan tâm đến việc đàu tư cho giáo dục & văn hoá; nhất là việc phát triển tòan diện cho trẻ em.
Trường Quân sự nay là Viện Bảo Tàng Lục Quân (cũng giống như trường Thiếu Sinh Quân ở Vũng Tàu, hay trường bộ binh Thủ Đức) là 1 địa điểm để chúng ta có thể đến xem diễn hành và biểu diễn Tae-kwon-do trong Lễ Hwarang vào trưa ngày thứ bảy và thấy được sức mạnh kỷ luật quân đội Nam Hàn.
Vợ chồng cô bạn Hàn Quốc trở lại đón tôi đi xem Vận động Trường World Cup của Seoul nằm bên Mapo-gu. Sân Vận động vĩ đại với trên 60,000 chổ ngồi này mang dáng dấp 1 con diều Cao Ly chao lượn trong gió hướng tới vinh quang và chiến thắng - đó là niềm hy vọng to lớn nhất của đi tuyển quốc gia này. Cô bạn tự hào nói với tôi rằng đây là Sân Vận động tốt nhất Á Châu (It is the best in Asia) ! Nhiều màn ảnh lớn đặt khắp các góc của sân để khán gỉa có thể xem rõ (close-up view) trận đãu. Sân cỏ bảo đảm vẫn xanh tươi suốt mùa đông. Chung quanh Vận động Trường World Cup của Seoul là nhiều (5) công viên rng mát. Nam Hàn đã sẳn sàng để tổ chức Ngày hội Lớn của hành tinh này.
Sau khi ăn cơm trưa, tôi được đưa đi xem Tòa nhà Quốc Hội, Dinh Tổng Thống với mái ngói xanh - Blue House và khu làng truyền thống Namsangol ở Jung-gu. Qua cổng làng, chúng ta có thể thấy 5 ngôi nhà truyền thống Cao Ly được phục chế và bảo tồn nằm nổi bật giữa thung lũng rng lớn. Những lễ hội và đám cưới cổ truyền vẫn được tổ chức tại đây để nhắc nhở lớp trẻ về truyền thống tốt đẹp của quê hương. Những ngôi nhà này khiến tôi nhớ đến chuyện người Nhật đã & đang giúp Việt Nam trong việc phục chế và bảo tồn những ngôi nhà cổ xưa ở hội An và Tiền Giang. Chính những ngôi nhà này nói lên nền văn minh của dân tộc và sẽ tiếp tục là nơi bảo tồn những truyền thống văn hóa tốt đẹp của xứ sở. Đến làng Nongnook ở Bangkok, Thái Lan, chúng ta cũng sẽ thấy nghệ thuật bảo tồn văn hóa được khai thác đúng mức để tạo ra thu nhập kinh tế từ kỹ nghệ du lịch thì ở đây cũng vậy. Chắc chắn ngành du lịch & văn hóa Việt Nam sẽ phải học kinh nghiệm này.
Ở đâu có người Cao Ly, ở đó có món kimchi. Sau cùng, tôi được đến Viện Bảo Tàng Kimchi - món ăn nổi tiếng của người Cao Ly mà mới đây tôi được nghe nói là nhờ ăn KimChi mà người Cao Ly tránh được bệnh Sars quái ác! Đến Pulmmwon để biết có nhiều loại kimchi khác nhau, thấy họ chế biến ra sao và vừa nếm thử, vừa nghe nói về lịch sử món ăn này. Giá như Việt Nam có được Viện Bảo Tàng Phở, Bún bò Huế, mì Quảng, bún riêu, bún thang..., hay là các loại mắm, dưa chua, dưa món..., hoặc nghệ thuật ăn uống của người VN thì ...tuyệt cú mèo, bạn ạ! Tại Pulmmwon còn có COEX là nơi tổ chức nhiều hội nghị quốc tế, có WTC của Nam Hàn và có chùa Bongeunsa rất đẹp.
Có thể nói chuyến đi ngắn ngủi tại Seoul lần này đã giúp tôi hiểu biết nhiều hơn về người Cao Ly và đất nước của họ; nhất là những nỗ lực phấn đãu trở thành 1 con cọp, 1 con rồng ở Á Châu. Việt Nam rất cần học hỏi từ Nam Hàn bởi đất nước của họ tuy bị chia cắt, vẫn bị chiến tranh & khủng bố đe dọa từ người anh em phía Bắc nhưng họ vẫn muốn hoà bình và ổn định để làm ăn hơn là thù hận & chia rẽ nên phải thấy người dân Nam Hàn cũng có rất nhiều kinh nghiệm quý báu để vừa phát triển kinh tế và xây dựng 1 xã hội dân chủ pháp trị mà vẫn giữ được những mối liên hệ tốt đẹp với cả chế độcng sản ở Bắc Hàn, Trung Quốc, Việt Nam... Dân Nam Hàn vẫn nhớ ơn người Mỹ đã giúp họ chống lại làn sóng đỏ và bảo vệ sự tự do cho Nam Hàn nhưng đa số người Nam Hàn rất giàu tinh thần dân tộc nên họ vẫn không muốn người Mỹ can thiệp quá sâu vào sinh hoạt chính trị của nước họ; điển hình là phong trào sinh viên nổ ra liên tục nhằm bài xích Mỹ nhưng cũng góp phần không nhỏ vào tiến trình dân chủ hoá Nam Hàn từ những chế độquân phiệt trước đây. Sức sống của Nam Hàn ngày nay là ở lớp trẻ, rõ nhất trong công nghiệp điện tử, điện tóan và khoa học & kỹ thuật high tech. Rất nhiều công ty xây dựng Nam Hàn đang có mặt ở các nước Á Châu và Trung Đông; trong đó có Việt Nam là 1 khách hàng mới đầy hứa hẹn. Sau ông Kim Đại Trọng, tổng thống Roh Moo Hyun là người tiêu biểu cho thế hệ trẻ đang nỗ lực cải thiện sinh hoạt chính trị và đẩy mạnh quá trình phát triển kinh tế của Nam Hàn sau cơn khủng hoảng trầm trọng vừa qua. Họ luôn cổ vũ tinh thần kỷ luật, cố gắng học hỏi và làm việc cần cù, tiết kiệm để từng bước hiện đại hóa Nam Hàn mà vẫn cố gắng giữ gìn truyển thống và tài sản quý báu của dân tộc. Xã hội Nam Hàn ngày nay rất cởi mở, ngay như giới đồng tính cũng có thể kết hôn, chuyện ly dị và chuyện sống chung ngoài hôn nhân cũng phổ biến nhưng nền giáo dục từ trong gia đình đến nhà trường & xã hội vẫn còn giữ nề nếp kỷ luật khắt khe, coi trọng tôn ti trật tự và lễ giáo; nhất là ảnh hưởng của tư tưởng Nho & Phật Giáo và đạo đức Khổng Mạnh vẫn tồn tại song song với sự phát triển ngày càng mạnh của Tin Lành và Thiên Chúa Giáo ở xứ này. Phụ nữ Nam Hàn không hề thua sút nam giới về mọi phương diện và luôn chạy theo thời trang thế giới nhưng họ vẫn giữ ‘Tam tòng, tứ đức’, vẫn gắn bó với những nề nếp gia đình truyền thống và vẫn thướt tha trong chiếc áo dài cổ truyền trong những lễ hội dân tộc. Phim ảnh Nam Hàn đang được Việt Nam ưa chung không thua gì phim bộ Hongkong, Đài Loan, Trung Quốc! Duy nhất 1 món ăn mà tôi không thích ở Seoul là món thịt chó rất được ưa chung ở Seoul bởi tôi vốn dĩ là người rất thương yêu chó. Tôi không chịu được hình ảnh mấy chú chó bị treo lủng lẳng như vịt quay, cũng rất khó chịu khi thấy mấy ông bà thích thú gặm đùi chó. Eo ôi, thật tàn nhẫn ... vậy mà ở quê tôi, món thịt chó cũng rất được ưa chung như tôi đã gặp ở khu Bà Quẹo hay Hà Nội !
Trước 1975, Việt Nam không hề thua sút Nam Hàn và các nước ASEAN nhưng ngày nay thì biết bao người Việt Nam đang phải làm công cho những ông chủ Hàn quốc, Đài Loan và nhiều nứớc ASEAN" Thậm chí đang có biết bao người con gái Việt Nam đang phải làm ‘tì thiếp’ hay làm điếm ở những nước này chỉ vì hy vọng một tương lai sáng sủa hơn"
Chào Seoul, tôi lên đường về Việt Nam ăn Tết mà trong lòng ấp ủ một ước mơ: đến bao giờ Việt Nam sẽ cất cánh như Nam Hàn để Saigon sẽ đẹp hơn Seoul bội phần và người Việt Nam sẽ không phải sống nhục nhằn, đau khổ nhỉ "
Trước trào lưu toàn cầu hóa, Việt Nam sẽ phải nỗ lực rất nhiều để có thể hội nhập vào sân chơi quốc tế đầy thử thách và tôi tin là những bài toán nan giải này chỉ có thể có những lời giải thích hợp nếu như chính quyền biết làm sao để đoàn kết toàn dân hầu huy động tốt nhất tiềm năng to lớn của tập thể người Việt Nam trong công cuộc xây dựng và phát triển một đất nước hòa bình và ổn định như Hàn quốc, Đài Loan và nhiều nước ASEAN đã và đang tiến hành bấy lâu nay. Đó chính là một mùa Xuân mà tôi vẫn mơ ước sẽ sớm đến với dân tộc tôi!
Hướng Dương (12/ 2003)
Gửi ý kiến của bạn
