Trong số những nhà khảo cứu và sưu tầm hoa lan nổi tiếng trên thế giới hiên nay, Giáo sư Leonid V. Averyanov đã đựợc những người yêu chuộng hoa lan nhiệt liệt tán thưởng về những tìm kiếm mới lạ về hoa lan tại Việt Nam mà tôi đã có lần trình bầy trong bài : Hoa lan Việt Nam 16 tháng giêng năm 1998 và 4 cây lan mới của Việt Nam vào 12-1- 1999 .
Giáo sư Leonid V. Averyanov thuộc phân khoa thảo mộc , trường Đại Học St. Peterburg , đã được chính phủ Nga sô cử sang Việt Nam nghiên cứu về thảo mộc cùng với trường Đại học tổng hợp từ trước 1975 . Sau đó ông đi đi về về rất nhiều lần và mang về Nga sô khá nhiều cây cối cùng hoa thơm cỏ lạ của Việt Nam Khi không quân Hoa Kỳ oanh tạc miền Bắc , ông trở về Nga và sau năm 1975 mới trở lại Việt Nam . Giới yêu chuộng hoa lan trên thế giới bắt đầu để ý những bản tường trình của ông từ năm1988 viết chung với các nhà thảo mộc học Việt Nam như Vũ Ngọc Long , Dzương đức Huyến , Phan Kế Lộc và Nguyễn tiến Hiệp v.v.. Từ tháng 1 -1995 các nguyệt san Orchid , Orchid Digest và Orchid Advocate lần lượt đăng tải những bài biên khảo rất có giá trị của ông viết chung với các giáo sư Việt nam , hay với Eric Christenson một chuyên gia về lan của Hoa Kỳ . Ông đã được Hôi Hoa Lan Hoa Kỳ American Orchid Society , hội Địa dư Hoa Kỳ National Gegraphic Society , hội hoa lan San Diego Orchid Society và nhiều hội khác ủng hộ tài chánh để ông tiếp tục nghiên cứu về hoa lan tại Việt nam bởi vì từ năm 1991 chính phủ Nga sô đã không còn cung cấp chi phí cho ông nữa .
Theo lời mời của hội Paphipedilum Guild , lần đầu tiên ông đến Hoa Kỳ vào tháng giêng năm 1998 và lần thứ hai và cũng vào tháng giêng năm 2000. Hội Paphiopedilum Guild là một hội khá đặc biệt . Hội này không có Ban chấp hành , không bầu bán mà chỉ do cụ Norris Powell năm nay đã 92 tuổi và người con gái điều hành . Trụ sở của hội đặt tai thành phố San Luis Obispo , hội viên chỉ cần đóng niên liễm $25 trọn đời . Mỗi năm hội họp có một lần vào tháng giêng để nghe các diễn giả thượng thặng từ khắp nơi trên thế giới đến nói truyện về loại lan nữ hài mà thôi.
Chương trình nói chuyện của giáo sư Leonid V Averyanov tại các Hội hoa lan California gần như không còn một ngày nào trống. Các hội tranh nhau mời cho nên ông di chuyển không ngừng. Năm 1998 tôi gặp ông trong bữa cơm tối tại tư gia Giáo sư Harold Koopowitz Giám đốc khoa thảo mộc trường Đại Học UCI nhưng chẳng hỏi được nhiều vì còn nhiều người khác .
Đầu năm 2000 tôi may mắn hơn , nhân một buổi sáng ông được rảnh, tôi mời ông và bà Helen Congleton đi thăm vùng tiểu Saigọn. Bà Helen Congleton, một phụ nữ gốc Nga- Tiệp khá nổi tiếng trong lãnh vực nghiên cứu và trồng lan nữ hài Paphiopedilum và cũng là người chủ nhà tiếp đón giáo sư Leonid V. Averyanov. Tiện đường chúng tôi đến thăm phòng ảnh của nhiếp ảnh gia Thái đắc Nhã. Tại đây nhạc sỹ Lê Văn khoa và chúng tôi dự định sẽ tổ chức một buổi nói chuyện với giới truyền thông báo chí người Việt . Mọi việc đã sắp xếp xong xuôi nhưng tiếc rằng giáo sư Leonid Averyanov đã đổi ý ngay đêm hôm đó. Ông điện thoại cho tôi và e ngại rằng việc tiếp xúc với giới truyền thông ở đây sẽ có ảnh hưởng không thuận lợi cho việc ông trở lại Việt Nam vào đầu tháng 4 -2000. Chúng tôi tôn trọng ý định của ông , nhưng rất tiếc là chúng ta đã mất một dịp may để nghe ông nói chuyện và hỏi ông những điều muốn biết về những bông hoa trân qúy của quê hương chúng ta . Ông rủ tôi cùng về Việt nam, nhưng tôi từ chối vì nghĩ rằng đã trên 50 năm xa cách , nếu tôi có trở về cũng không thể nào bỏ mặc anh chi em họ hàng để cùng ông đi vào rừng thẳm núi cao tìm lan . Dù rằng đó là điều tôi mong muốn từ lâu.
Qua những lần nói chuyện với ông và trong tập san Orchid Adventures ấn hành vào tháng 3-4-2000 bà Helen Congleton đã cho biết những chi tiết như sau .
Thoạt tiên ông được UNESCO ,Ủy ban Bảo Tồn Di Sản Văn hóa thế giới trợ cấp trong chương trình Man and biosphere , con người và môi sinh để nghiên cứu về các hải đảo tại Việt Nam . Sau đó ông được Viện Khoa học của Nga đài thọ để nghiên cứu về cây cỏ Việt Nam . Ông cho biết trong 15 năm gần đây , năm nào ông cũng đi Việt Nam , khi lâu thì một hai tháng , khi ngắn cũng một vài tuần Những chuyến đi thực là cam go , vất vả vì lan thường mọc ở những khu rừng núi thâm sâu hiểm hóc, xe cộ không vào tới được . Do đó băng rừng vượt núi , lội suối nước ngập đến cổ , trèo núi cao thẳng đứng , dầm mưa đãi nắng là chuyện hàng ngàỵ . Muỗi mòng , rắn độc hay đỉa , vắt không phải là điều làm cho ông sờn lòng , điều đáng sợ hơn cả là bệnh sốt rét nhiều khi đã quen với thuốc nên khó lòng diệt hết bệnh . Ban đêm nếu may mắn được ngủ ở một bản hay sóc của người thiểu số gần cận . Phần đông phải ngủ trên võng , còn không phải đốn cây làm sàn dựa vào vách đá để làm giường tránh mưa lũ và thú dữ .
Ông cho biết hoa lan Việt Nam rất phong phú không thua gì Thái Lan . Trong mỗi buổi nói chuyện ông chiếu khoảng một trăm hình ( slide ) hoa lan khác nhau và ông luôn mang theo rất nhiều hình đã thu trong C.D. Tập san ORCHID DIGEST trong số 63 tháng 4-5-6-1999 đã dành 2 trang giữa : Gallery Orchids of VIETNAM để trình bầy hình ảnh 12 thứ hoa lan ông đã tìm thấy tại Việt nam , trong đó có hoa Epigenium chapaense và Phaius longicornu rất lạ .
Theo ông hoa lan phần lớn hay mọc trong những khu rừng núi không bị con người phá phách . Nhưng với nạn phá rừng làm rẫy hoặc lấy gỗ xuất cảng mà nhà cầm quyền không sao kiểm soát nổi cho nên, hiện nay cây rừng Việt Nam ở vào giai đoạn xuống cấp rất trầm trọng , diện tích rừng cây từ 43% tụt xuống còn 28% mà thôi . Cây lớn bị chặt , những cây lan nữ hài mất bóng mát che thân, những lọai phong lan không còn nơi nương tựa . Thêm vào đó tệ nạn vào rừng vơ vét lan dem bán cho con buôn với giá rẻ mạt làm cho các giống lan không còn kịp sinh sôi nẩy nở . Nhưng may mắn thay là lan còn mọc ở dốc núi hiểm nghèo và những khu rừng thẳm xa xôi , hiểm trở làm chùn lòng kẻ tìm lan đem bán, cho nên lan rừng Việt Nam chưa đến nỗi bị tuyệt chủng.
Ông cho biết trong những rừng núi đá vôi tại Hoà Bình, Sơn La, Lai châu có rất nhiều lan đủ mọi giống . Tại Lao kay , Hà Giang , Cao bằng , Lạng Sơn trên những ngọn núi ở cao độ từ 1000 đến 1700 thước thường gặp các giống địa lan như : Cymbidium ensifolium (Thanh ngọc ) Cym. sinense (Mặc lan ) Cym lancifolium (lan kiếm lá giáo ) và các giống nữ hài Paphiopedilum dianthum, Pap. hirsutissimum var chiwuanum , Pap. henryanum , Pap. malipoense , Pap. micranthum Pap. purpuratum mà trước kia người cứ tưởng là chỉ mọc ở Trung quốc . Trên những cành cây là những lọai Aerides (Giáng hương), Vanda , Holcoglossum . Tại cao độ 500 đến 1000 thước có giống Pah. hirsutissimum var. esquirolei, Pap. helenae , Pap. malipoense var. jackii , loại Pap. concolor mọc khắp sườn núi đá vôi ở cao độ 600 thước.
Dọc theo dẫy Trường sơn từ bờ biển phía nam cho đến biên giới Lào toàn là nham thạch và các lọại cương thạch cho nên chỉ thấy vài lọai phong lan mà không thây các giống địa lan .
Từ Kontum , Pleiku trở xuống miền Nam , taị các khu rừng núi ở cao độ từ 700 đến 1200 thước có nhiệt độ trung bình đã tìm thấy giống nữ hài Pap. delenatii, Pap. gatrixianum và Pap. appletonianum . Trên những ngọn núi cao từ 1200 đến 2300 thước nơi mọc đầy tùng bách và những cây có lá lớn , quanh năm mây mù và ẩm ướt , mùa đông thật là lạnh lẽo, ông đã thấy lan Cym. wilsonii và lan Cym. schroederi là loại rất hiếm chỉ mọc ở VN mà thôi , Cym. insigne , Pap. callosum, Pap. willosum var annamense và Pap. villosum var. boxallii . Loại sau cùng này thường mọc trên cành cây có đầy rong rêu phủ kín .
Khi được hỏi về giống nữ hài Pap. emersoni và cây Pap. hangianum gần đây được mô tả như một giống mới Pap. vietnamense , ông cho biết không thấy những bông hoa này ở trong rừng núi , nhưng được biết rằng đã được xuất cảng từ Việt Nam . Người bán chuyền tay nhiều lần nên không biết thể biết đích xác là tìm thấy ở địa điểm nào .
Về những cây lan mới tìm được , ông ưa thích nhất là cây nữ hài Pap. helenae đã tìm được tại Cao Bằng vào tháng 10 năm 1995 . Một buổi chiều , sau khi ông và các bạn đồng hành đã mất cả ngày trèo lên nhiều ngọn núi dốc , mọi người đang dự tính trở về . Nhưng khi trông thấy ngọn đồi trước mặt rất hấp dẫn , cây cối thật là lý tưởng cho ông cảm giác là có lan mọc đó. Mọi ngườI Cym schroedei đã mệt mỏi không muốn di nữa , nên ông leo một mình .
Ông nói : Khi lên gần tới đỉnh đồi , tôi thấy ở gần mép đá có một đám hoa vàng rực rỡ . Không còn nghi ngờ gì nữa , đây là một giống nữ hài mới lạ . Thực là đặc biệt bởi vì bông hoa quá lớn so với cây lan . Tôi chụp vài tấm ảnh , đào một vài nhánh rồi vội vã trở về . Vì Helen , vợ tôi cũng tóc vàng và dáng người nhỏ nhắn như cây lan cho nên tôi lấy tên nàng để đặt tên cho cây lan này .
Khi được hỏi về gia đình , ông cho biết vợ ông cũng là giáo sư thảo mộc chuyên về các loại rong rêu . Ông có hai con một trai và một gái , cô này đang học tại khoa sinh vật học trường đaị học St Peterburg và muốn trở thành nhà thảo mộc học như cha mẹ . Ước vọng của ông là mang được bà vợ đi theo trong chuyến khảo sát tại Việt Nam , nhưng trợ cấp không đài thọ khoản này và tiền vé máy bay từ Nga sang Việt Nam quá lớn nên ông không thể nào thực hiện nổi .
Trong những bài tường trình về hoa lan Việt Nam , giáo sư Leonid V Averyanov luôn luôn cám ơn những cộng sự viên Việt Nam đã gíúp đỡ ông và chia sẻ cùng ông sự gian lao vất vả trong những tháng ngày lặn lội tầm lan . Ông cũng không quên những người bạn Hoa Kỳ đã gíup ông chỉnh đốn lại những bài tường trình bằng Anh ngữ.
Chúng ta cũng nên biết thêm rằng theo Hiệp Ước Quốc Tế Buôn bán những giống , thú hiếm quý Convention International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora ( CITIES) đã cấm xuất nhập cảng 7 cây lan rừng: Cattleya trianaei , Dendrobium cruentum, Laelia jongheana, Laelia lobata, Peristeria elata, Renanthera imschootiana (VN Huyết nhung) , Vanda coerula và toàn bộ hai giống nữ hài Paphiopedilum (VN) và Phragmipedium ngoại trừ những cây đã được gây giống theo phương pháp nhân tạo . Gần đây các con buôn quốc tế đã đổ sô vào Việt Nam để tìm mua những cây lan nữ hài mới như cây Paphpiopedilum helenae , Paphiopedilum vietnamense và những loại lan kiếm Cymbidium làm cho thi trường lan rừng tại Việt Nam trở nên hỗn loạn, giá cả tăng vọt như cây nữ hài Pap. delanatii giá 80-100 US$ trong khi giá bán tại các vườn cây ở đây chỉ độ 30-40 US$ mà cây lại tươi tốt và hoa cũng đẹp hơn vì được nuôi đúng theo tiêu chuẩn .
Mới đây sở Bảo vê những giống cá, thú hoang dã , Fish and Wildlife Service được nhà cầm quyền ở Việt Nam cho biết là đã nghiêm cấm việc xuất cảng những giống lan kể trên dù rằng đã được gây giống nhân tạo . Hy vọng việc kiểm soát và bảo vệ lan rừng được thi hành nghiêm chỉnh và hữu hiệu hơn để cho những kỳ hoa này được tồn tại trên giang sơn gấm vóc của chúng ta . Nhưng hiện nay với tệ nạn tham nhũng , đời sống khó khăn và thiếu thốn nhân sự, hoa lan Việt Nam khó lòng được bảo vệ một cách dúng đắn được . .
Placentia 20-7-2001
Gửi ý kiến của bạn
