"Nghệ thuật để trở thành một độc giả tốt", hay là 'Về lòng khoan dung đối với những tác giả", đó là hai tiểu đề bài viết nhan đề "Độc giả tốt và nhà văn tốt" (Bon lecteurs et bon écrivains) của nhà văn Nga, Nabokov. Đây là bài mở ra cuốn Văn chương I, viết về những tác phẩm lớn của cựu lục địa, qua các tác giả Austen, Dickens, Flaubert, Stevenson, Proust, Kafka, Joyce. (Cuốn II là về văn chương Nga).
Trong bài viết ông có nhắc tới nhận xét của nhà văn Pháp, Flaubert, trong thư gửi cho người tình: Sẽ thông thái làm sao, nếu chỉ đọc năm hoặc sáu cuốn sách.
Bởi vì đọc, theo Nabokov, là chú ý và nhâm nhi những chi tiết. Lẽ dĩ nhiên, khi gấp cuốn sách lại, người đọc sẽ thấy rừng thay vì cây, nhưng đừng đặt cái cầy trước mũi con trâu, chắc là ông muốn nói vậy, khi cho rằng: nếu người ta bắt đầu bằng những tư tưởng phổ quát, như vậy là một khởi đầu xấu (mauvais bout), và sẽ rời xa cuốn sách trước khi có thì giờ tìm hiểu nó.
Không gì ngán ngẩm hơn đối với một tác giả, thí dụ như Flaubert, khi bạn mở cuốn "Bà Bovary" của ông, với một ý nghĩ đã có sẵn trong đầu, rằng đây là một tác phẩm nhằm tố cáo giai cấp trưởng giả. Bởi vì ngay cả một khi bạn cho rằng đã hiểu thật rõ ràng về từ "trưởng giả", nó cũng khác hẳn những gì bạn đã biết về nó, nếu bạn không đọc "Bà Bovary". Theo Nabokov, từ "trưởng giả" với Flaubert, có nghĩa là "philistin" (kẻ phàm tục), một người chỉ quan tâm tới khía cạnh vật chất của sự vật, chỉ để ý tới những giá trị mang tính quy ước. Ông không hề sử dụng từ "trưởng giả" theo nghĩa chính trị-kinh tế của mấy tay Mác xít.
Nabokov dùng từ "nhâm nhi", khi ông nói về chi tiết ở trong truyện: nhâm nhi chi tiết (savourer les détails). Ở đây, ông như muốn cảnh cáo những độc giả khó tính, chỉ khoái làm công việc "đuổi ruồi", nghĩa là chỉ hăm hở tìm những chi tiết dở, yếu, kém… ở một tác phẩm, nhất là ở những người mới viết. Đây là một căn bệnh trầm kha đối với một số người, và nó thật tai hại, nếu người đó lại nắm giữ một diễn đàn văn học, làm công việc giới thiệu sách mới ra lò. Chỉ thích làm công việc đuổi ruồi, trong khi mâm cỗ sang trọng, đầy sơn hào mỹ vị là tác phẩm đang sẵn sàng mời gọi!
Một bạn văn đã hết sức sửng sốt khi nghe khen một tác giả như Nguyễn Thi: một gã "diều hâu", còn cái lai quần cũng đánh, hết người lớn thì xài tới con nít, vậy mà… và người viết đành trả lời, khi đọc "Người Mẹ Cầm Súng" đã "sơ ý" bỏ qua những chi tiết trên, và chỉ giữ lại tình lối xóm, tình mẹ con, cảnh sông nước một miền đất, và vượt lên tất cả là hình tượng bà mẹ Việt nam, cầm súng hay không cầm súng.
[Bà mẹ Việt cầm súng của Nguyễn Thi, như trái ngược hẳn với hình tượng trông chồng hoá đá của truyền thuyết dân gian, làm người viết nhớ tới một nhận xét của nhà văn Christa Wolf (thuộc Đông Đức cũ), nhân nói đến nữ quyền và văn chương nữ giới trong một thế giới "nam trị": [The] politicians, economic managers, and party officials need a fatherland to carry on their enterprises. There is no motherland in sight, no more than before. (Tạm dịch: Chính trị gia, giám đốc kinh tế, viên chức đảng cần một quê cha để thực thi những công trình của họ. Chẳng thấy quê mẹ đâu hết). Trong cuộc chiến Việt nam, người mẹ của một miền đất, hay đội quân tóc dài đã là một yếu tố quyết định. Liệu chúng ta có quyền hoài vọng, bà mẹ của miền đất sẽ đem trả lại, một quê mẹ, cho cả hai miền đất nước"]
Vẫn trong bài viết nêu trên, Nabokov "cẩn trọng" độc giả, chớ bao giờ quên, điều này: bất cứ một tác phẩm nghệ thuật, khi xuất hiện, là mở ra một thế giới mới; thành thử việc đầu tiên cần làm, đối với một độc giả, là ghé mắt thật gần mà quan sát thế giới mới đó, cố nắm bắt một vài tia sáng lạ, một vài chi tiết mới, chẳng liên quan với cái thế giới quá quen biết, quá nhàm chán mà chúng ta đã biết. Chỉ một khi ghé mắt thật gần, chúng ta mới nhận ra mối liên hệ của nó với những thế giới khác, với những miền tri thức khác.
Cho phép người viết đưa ra một nhận xét: khi đọc những tác giả miền bắc sau 1975 (hãy bỏ qua một bên những Hà Nội Ba Sáu Phố Phường của Thạch Lam, hay một "Mùa Thu Lá Bàng", "chiếc áo cánh của Loan bay phất phơ trong gió" của Nhất Linh…), thật khó mà "làm quen" một Hà Nội, một đất bắc những ngày sau 1945, sau 1954… cho tới khi đọc những tác giả ra đi từ miền bắc, thí dụ như một Lê Minh Hà. Chúng ta biết một miền bắc lầm than, như cả một nước lầm than, trong một Thiên Đường Mù của Dương Thu Hương, thí dụ vậy; chúng ta biết một ông tướng về hưu (của một Nguyễn Huy Thiệp), ngơ ngác trước địa ngục mà chính ông đã góp phần tạo dựng nên… nhưng chúng ta chẳng hề biết khí hậu của một miền đất, sau (một) Mùa Thu (năm qua, cách mạng tiến ra), nó đã thay đổi ra sao, cái gì còn được giữ lại, cái gì đã vĩnh viễn mất đi… Những chi tiết sau đây, của Lê Minh Hà, tuy là vĩnh viễn muôn đời của một miền đất, nhưng chưa từng được ai nói nói, và đó là những chi tiết để nhâm nhi đối với một "độc giả tốt"ù: "Buổi chiều nắng hết ơi ơi mà rực lên như nắng những ngày sau bão" (Về Làng). Hay chi tiết này, về Hà Nội: "Một buổi tối lúc đi học về, trời đổ mưa sầm sập. Hà Nội có những ngày thu như thế. Liền mấy hôm mưa rầm rề. Rồi nắng hửng lên, vàng rười ruợi. Trời xanh và cao. Heo may lại về. Phố khô đi chậm rãi. Rồi lại mưa. Tôi chỉ mang độc cái nón…"
[(Xin mạn phép tác giả, và độc giả cho tôi được để kế bên những dòng trên, những chi tiết còn đọng trong hồi ức của một đứa con trai rời xa Hà Nội ngay khi vừa mới lớn: "Mai, Mai, để anh kể cho em nghe về một thành phố… một quãng đời của anh, bây giờ nhớ lại thấy đâu đó trong quá khứ những trái sấu vàng vương vãi, tiếng lá xào xạc, tiếng còi mười giờ chạy dọc theo con phố Tràng Tiền. Mùa Thu, "màu" thu Hà Nội, những lá cây vàng úa, hàng cây bên đường hình như cao thêm lên, thành phố trang nghiêm và buồn rầu như đang trầm ngâm suy nghĩ… để anh kể cho em nghe về một thành phố mùa thu có những giọt mưa nhỏ bay trong gió, mùa hè vàng nắng đã qua đi từ lâu cùng những buổi tắm sông nằm trên cát nóng mắt ngó thẳng mặt trời… những ngày cuối hè người ta vẫn quen thói ngủ không đóng cửa sổ, đột nhiên trong đêm khuya cơn gió lạ chợt tới thổi thốc những cánh lá khô, người lớn vội trở dậy đóng bớt cửa sổ, 'đó là dấu hiệu đầu tiên báo tin mùa thu trở về…'].
Hay chi tiết sau đây," thường chỉ quẫy cựa khi đi ngang phố Huế: một đứa lớp tôi chết ở đó. Vệt bom liếm hết nhà nó thì dừng…", trong "Những Giọt Trầm" của Lê Minh Hà và thuộc về Hà Nội những ngày ăn bom B.52, cũng chưa từng được một tác giả thuộc dòng văn chương hiện thực xã hội chủ nghĩa nào viết ra. Họ viết về "Điện Biên Phủ trên không", đâu có thì giờ để ý đến một chi tiết nhỏ nhặt là một vết liếm.
Cho tôi một đời khác và tôi sẽ hát
Ơû Caffe Rafaella. Hay giản dị chỉ ngồi đó.
Hay đứng ở đó, như cái bàn cái ghế, ở một góc phòng,
Trong trường hợp cuộc đời đó không được rộng lượng như cuộc đời trước.
(Joseph Brodsky, Thư cho con gái của tôi)
Trong trường hợp cuộc đời đó không được rộng lượng: nếu nói theo Kundera, rằng không phải người ta chỉ có một đời để mà sống, thì cuộc đời đó, miền đất đó, thành phố đó… rộng lượng hơn cuộc đời trước, đối với một thằng bé của Hà Nội ngày nào, (nó vẫn nghĩ, nó được cả hai thành phố, cả hai miền đất quá cưng chiều, thành ra hư hỏng…), nhưng đêm đêm, trong giấc mơ, nó vẫn thường mở mọi cửa sổ của linh hồn mình, chờ một cơn gió lạ, thổi thốc lên những cánh lá:
"dấu hiệu đầu tiên báo hiệu đời xưa trở về".
Gửi ý kiến của bạn
