[Ba mươi tháng Tư đọc lại Thanh Tâm Tuyền (2)]
Những nhà phê bình ở Hà-nội đã gọi các nhân vật trong sách này là bọn tôi mọi nô lệ, họ hỏi: trong khi họ xây dựng xã hội chủ nghĩa, bọn này đi đâu" Những người ở Hà-nội không khi nào tự đặt câu hỏi với mình, những câu họ thường đặt cho kẻ địch...(Tựa, lần in thứ hai, 1965)
Trong Tựa, lần in thứ tư (1973), ông viết:
Malraux có viết: "Người ta không thể nào viết lại một cuốn tiểu thuyết".
Tôi không tin như thế. Trong nhiều năm sau khi cuốn sách này được xuất bản, dường như tôi đã hì hục viết một Bếp Lửa khác. Mỗi lần sửa lỗi ấn loát để cho tái bản, tôi đều muốn viết lại nó. Kể cả bây giờ sau mười bảy năm.
Đây không phải là cuốn tiểu thuyết đầu tay của tôi. (*)
Quyển đầu tay được một nhà xuất bản nhận in năm 1955, vào phút chót tôi đổi ý...
Được viết một hơi - khoảng đâu hai ba tháng - được in ngay sau khi viết - không có một quãng cách nào để kịp lùi, nhìn lại - quyển Bếp Lửa là quyển duy nhất của tôi chỉ có một lần bản thảo...
Sách được in lần đầu ba ngàn cuốn, chẳng rõ bán được bao nhiêu, chỉ biết ít lâu sau, sách đuợc mang bán son. Có hai bài viết về quyển sách: một trên nhật báo Tự Do tại Sài-gòn (6), một trên tuần báo Văn Nghệ của Hội Nhà Văn miền Bắc ở Hà-nội...
Tiếc là tôi không có thói quen lưu giữ tài liệu để có thể in kèm vào sách khi tái bản.
Đại cương cả hai bài viết đều là lời chê trách giống nhau: quyển sách bi quan, tiêu cực.
Bài trên tờ Văn Nghệ ở Hà Nội chỉ là một cột điểm sách ngắn vài mươi giòng nhưng bấy giờ đã mang đến cho tôi hãnh diện và sung sướng. Hãnh diện là thứ có ngày nghĩ lại khiến thẹn thùng. Nhưng sung sướng lúc nào cũng vẫn là sung sướng, dù cùng với thời gian có thể lẫn vẻ bùi ngùi.
Tôi sung sướng nghĩ các bạn tôi ở Hà-nội đọc cột báo ấy, biết được tôi vẫn nhớ đến họ... Họ có thể tức tối căm giận, nhưng chắc họ cũng cảm động bồi hồi.
Mười bẩy năm đã qua.
Kinh nghiệm dạy cho tôi là lời của Malraux đúng. Tôi đã loay hoay quá lâu với một cuốn sách. Lần này tôi quyết định đề là ấn bản chung quyết.
Tôi hiểu đã đến lúc nên viết những quyển sách khác.
(Tháng 3-73, Thanh Tâm Tuyền).
-Sài-gòn nghĩa là gì"
-Thiếu, nhớ!
NQT
"Hà-nội" có sẵn trong lòng tôi, trước khi tôi thấy Hà-nội, cả hai hình như cùng chung một vẻ đẹp, một nét sầu.
Trúc Chi ("Hà-nội" và Hà-nội, Tạp chí Văn Học, Cali, số tháng Tư, 1999).
Nhân vật tiểu thuyết là một kẻ vấn nạn (un être problématique), một gã khùng hay một tên tội phạm, bởi vì luôn tìm kiếm những giá trị tuyệt đối dù chẳng biết, sống "chúng" một cách toàn diện (chính vì vậy) mà không thể tới gần. Một tìm kiếm luôn tiến mà chẳng tới, một chuyển động Lukacs định nghĩa bằng công thức: "Con đường tận cùng, cuộc hành trình bắt đầu".
(Lucien Goldmann: Dẫn vào những bản viết đầu tay của Georges Lukacs).
Tôi coi Bérénice (1)... là viên đá mẫu của tuyệt bi trong văn chương tây phương hiện đại. Một người đàn ông một người đàn bà nói giã từ. Thiên thu vĩnh viễn. Trong cơn tận, mọi ánh sáng cùng một lúc được thu gom để tắt ngấm. Như trong một viên ngọc, của một mầu đen huyền, tuyệt, tuyệt.
George Steiner, Tuyệt Bi, Absolute Tragedy. (2).
Như những chuyện thần tiên dành cho tuổi thơ, chuyện tình là một thể loại văn chương chịu thử thách nặng nề nhất với thời gian, và cùng với nó, khiếu thưởng ngoạn của con người, theo tôi. Nếu bất hạnh của chúng ta, là đã có một ấu thời, như phía đông vườn địa đàng vĩnh viễn ra khỏi, chẳng mong chi một ngày quay về, tương tự, những con người đã lớn, đã khô cằn biết rõ một điều, hình như đã có lần chúng ta bắt gặp, hay thoáng nhìn thấy từ xa: tình yêu.
Độc giả, và khán giả Miền Nam (Sài-gòn phần lớn) đã một thời mê mẩn với phát giác: Yêu có nghĩa là không bao giờ phải nói: Tôi lấy làm tiếc, câu nói trong Chuyện Tình, Love Story của Erich Segal (3) phát ra từ cửa miệng anh chàng nhà giầu người Mẽo, khi phải "lên lớp" ông bố, về bài học đầu tiên của tình ái. Một chuyện tình "chiến đấu, có được, rồi mất mát". Một Romeo và Juliet của nước Mỹ. Một trong những chuyện tình thật tuyệt vời, thật đau thương nhức nhối. Một trong những phim hay nhất của điện ảnh, với cặp tài tử Ali McGraw và Ryan O"Neal.
Hoặc đã say mê Kim Dung, qua những nhân vật đầy tình yêu và cũng đầy hận thù ("sống" cuộc chiến trong chưởng phong, trong giả tưởng"). Nhưng cái chết tự bức tử của Tiêu Phong, một con người ngay đến họ tên của mình mà cũng chẳng biết, như A Tử chế nhạo, không biết mình là giống gì, Khiết-đan hay Hán, không có một nơi chốn để đi, hay để trở về... đã tiên đoán cơn "tuyệt bi" của mỗi chúng ta (đi hay ở đều là những lựa chọn cưỡng bức, chia lìa và chết chóc, Thanh Tâm Tuyền trả lời phỏng vấn trong La Part d'Exil, về Bếp Lửa và không khí Hà-nội 1954), và cùng với nó, là số phận nghiệt ngã của con người: vào đời nghĩa là vào với tra tấn và tử vong (4)
Thạch trong Ung Thư, trước khi bỏ Hà-nội, đã cố tìm gặp Liên, người yêu cùng chia sẻ thời thơ ấu, thất lạc đâu đó trong Hà-nội. Ngồi trên phi cơ anh văng tục: Merde! Nhưng văng tục "vẫn" có nghĩa là còn mong được yêu thương, tha thứ. Còn mong muốn được trở về. (Tôi nhớ hoài cảnh Thạch một mình trong đêm khuya, lặn lội tìm người yêu, trong Hà-nội trước giờ ly biệt, trước "bước ngoặt của lịch sử" - anh muốn kéo Liên ra khỏi một thành phố, một miền đất, nhưng không thể - thay cho những lời nói giã từ, anh gào tên Liên...).
Trong bài phỏng vấn kể trên, Thanh Tâm Tuyền cho biết, Ung Thư tiếp nối Bếp Lửa, nhưng nó chẳng bao giờ được in ra.
Tại sao, chúng ta tự hỏi...
Theo tôi, Ung Thư là một cuốn tiểu thuyết bị "kết án phải lãng quên", như Việt Nam chẳng bao giờ có tác phẩm lớn: Tôi cứ phải kiểm duyệt, chính tôi!
L'aventure n'a pas de place dans la profession d'ethnographe.
(Phiêu lưu không có chỗ trong nghề nhân chủng).
Claude Lévi-Strauss (Nhiệt Đới Buồn, Tristes Tropiques).
Người ta thường tự hỏi: tại sao một cuộc chiến như thế, làm nhức nhối lương tâm toàn thể nhân loại, lại không đẻ ra được một tác phẩm lớn nào; không phải chỉ văn chương bản địa mà luôn cả văn chương thế giới"
Tại sao, sau một cuộc bỏ nước ra đi như thế, làm nhức nhối lương tâm toàn thể nhân loại, văn chương hải ngoại không đẻ ra được một tác phẩm lớn nào"
Liệu một câu hỏi như thế - tác phẩm lớn - đã trở nên vô nghĩa" Đây là giả-vấn đề" Hoặc vẫn có tác phẩm lớn, nhưng nó không giống như quan niệm cũ về nó"
Hoặc có tác phẩm lớn, nhưng người ta bỏ quên nó, không nhận ra, hoặc "từ chối" nó"
Phiêu lưu không có chỗ, trong nghề nhân chủng; chúng ta có thể lập lại câu nói của Lévi-Strauss: phiêu lưu không có chỗ, trong nghề văn. Nhà văn cần đi (thực tế), thèm giang hồ, để lấy chất liệu sống. Nhưng (có lẽ) nên tránh phiêu lưu như tránh... bệnh hủi! Sự thất bại của những nhà văn Việt Nam, (có thể) là do lầm lẫn này: Chiến tranh Việt Nam không cần một André Malraux.
Hay rõ hơn, chiến tranh Việt Nam không cần một nhà văn - như một nhà phiêu lưu.
Thanh Tâm Tuyền, trong lời tựa Bếp Lửa, lần in thứ hai (1965), đã nhận ra sự thực, khi ông chiêm nghiệm cuộc chiến qua cái chết của một người bạn:
Người được đề tặng sách này đã chết.
Hắn tên Vũ Đạo Ánh, chết vào một buổi sáng chủ nhật đầu tháng 9 năm 1964, tại một khu rừng tỉnh Bình Dương, một viên đạn xuyên ngang ngực năm mới ngoài ba mươi tuổi. Vào một buổi chiều tháng tám, hắn còn đứng trước một căn nhà trong hẻm ngoại ô, nhìn qua cửa sổ, đèn trong nhà thắp sáng nhưng mọi người đi vắng, cất tiếng gọi. Như những ngày mùa thu, mùa đông nơi thành phố xa khuất cũng hơi ngửa đầu lên cao liếc mầu trời xẫm mau, hắn gọi đứa bạn của thời niên thiếu nghèo khốn, gọi những giấc mộng phiêu lưu đã bị nghiền nát cùng tuổi trẻ như một Thiên Đường cửa đóng. Hắn lủi thủi trở về như kẻ bị bỏ rơi, chạy qua thành phố Sài-gòn buổi tối còn ngơ ngác những âm vang của mấy ngày hỗn loạn. Có lẽ hắn nhớ tới thành phố của tuổi trẻ, như nhớ tới đứa bạn, hắn đã chạy cuồng trong đó trên chiếc xe đạp tồi tàn giữa những ngày tháng rách bươm, mơ ước cơ hội kết tập được ngày tháng tan rã thành một đời ý nghĩa.... cuốn sách vợ hắn mang liệm theo xác như một kỷ niệm hắn muốn mang đi...
Hắn chết gục bên gốc cây, mau lẹ, không đau đớn. Hắn nằm đó, đầu ngoẹo sang một bên, gối lên cỏ như một người ngủ mệt sau đoạn đường hiểm trở của Định Mệnh - Định Mệnh của một thế hệ, những người còn sống là kẻ sống sót. Hắn đã đi từ tuổi trẻ bị tước đoạt, tới nằm đó trong khu rừng giữa cuộc chiến phơi mình làm một sự thật thô sơ: ở đây, trong xứ sở khốn nạn này, cuộc chiến phải chấp nhận không phải là lối phiêu lưu trốn chạy ngông cuồng. Cái chết của hắn không phải là một huyền thoại Rimbaud, một huyền thoại Lawrence, tên bạn hắn hiểu được như vậy.
"Cuộc chiến phải chấp nhận", thực vậy không, với những người viết Miền Nam" (5)
Thanh Tâm Tuyền có rất nhiều tác phẩm bỏ dở, "bị bỏ quên" bởi chính tác giả. Ung Thư, thí dụ vậy, chẳng bao giờ được in ra, dù đã hoàn tất.
Nhân vật Đạo (phải chăng là từ Vũ Đạo Ánh"), một sĩ quan đóng quân tại một địa phương, phải đối đầu với một tay biệt động nổi tiếng xuất quỷ nhập thần, một tên "giết hàng loạt người" (serial killer) mà nạn nhân là những người dân địa phương có cảm tình, hoặc hợp tác với "nguỵ", qua những chức vụ như xã trưởng, nghĩa quân... Đạo "thề" phải hạ được tay này.
Đêm hôm đó, anh và lính nằm chờ trong vườn cây. Bên trong căn nhà, là tên biệt động nằm vùng. Đã mấy lần, lính dưới quyền xin ra lệnh, nhưng Đạo lắc đầu. Anh đã cho kẻ thù một đặc ân: sống một đêm cuối cùng với vợ con, trước khi ra lệnh nổ súng.
Tác giả bỏ dở tác phẩm, tuy mới mở ra nhưng đã hé cho thấy, đây là một truyện dài, về một cuộc chiến "phải chấp nhận."
Trong một truyện bỏ dở khác, là nhân vật "ông già", do lệnh tổng động viên, nên đã trình diện cùng với lớp thanh niên trẻ hơn ông. Biệt hiệu "ông già" là do đám trẻ gọi. Một nhân vật lụm cụm, lóng cóng, vụng về... với tất cả những nghi lễ, quân trang, quân kỷ, với những buổi tập dượt tại quân trường. Đây có lẽ là chân dung tác giả.
Những tác phẩm như Tiếng Động, Mù Khơi, Tạp Ghi... thật ra chỉ là những tác phẩm "tạm" theo tôi, trong khi chờ đợi tác phẩm "chính", chẳng bao giờ có.
Chúng muốn gì" Người chết cho kẻ khác sống sót. Chúng muốn gì"
Những nhà phê bình ở Hà-nội đã gọi các nhân vật trong sách này là bọn tôi mọi nô lệ, họ hỏi: trong khi họ xây dựng xã hội chủ nghĩa, bọn này đi đâu" Những người ở Hà-nội không khi nào tự đặt câu hỏi với mình, những câu họ thường đặt cho kẻ địch...(Tựa, lần in thứ hai, 1965)
Trong Tựa, lần in thứ tư (1973), ông viết:
Malraux có viết: "Người ta không thể nào viết lại một cuốn tiểu thuyết".
Tôi không tin như thế. Trong nhiều năm sau khi cuốn sách này được xuất bản, dường như tôi đã hì hục viết một Bếp Lửa khác. Mỗi lần sửa lỗi ấn loát để cho tái bản, tôi đều muốn viết lại nó. Kể cả bây giờ sau mười bảy năm.
Đây không phải là cuốn tiểu thuyết đầu tay của tôi. (*)
Quyển đầu tay được một nhà xuất bản nhận in năm 1955, vào phút chót tôi đổi ý...
Được viết một hơi - khoảng đâu hai ba tháng - được in ngay sau khi viết - không có một quãng cách nào để kịp lùi, nhìn lại - quyển Bếp Lửa là quyển duy nhất của tôi chỉ có một lần bản thảo...
Sách được in lần đầu ba ngàn cuốn, chẳng rõ bán được bao nhiêu, chỉ biết ít lâu sau, sách đuợc mang bán son. Có hai bài viết về quyển sách: một trên nhật báo Tự Do tại Sài-gòn (6), một trên tuần báo Văn Nghệ của Hội Nhà Văn miền Bắc ở Hà-nội...
Tiếc là tôi không có thói quen lưu giữ tài liệu để có thể in kèm vào sách khi tái bản.
Đại cương cả hai bài viết đều là lời chê trách giống nhau: quyển sách bi quan, tiêu cực.
Bài trên tờ Văn Nghệ ở Hà Nội chỉ là một cột điểm sách ngắn vài mươi giòng nhưng bấy giờ đã mang đến cho tôi hãnh diện và sung sướng. Hãnh diện là thứ có ngày nghĩ lại khiến thẹn thùng. Nhưng sung sướng lúc nào cũng vẫn là sung sướng, dù cùng với thời gian có thể lẫn vẻ bùi ngùi.
Tôi sung sướng nghĩ các bạn tôi ở Hà-nội đọc cột báo ấy, biết được tôi vẫn nhớ đến họ... Họ có thể tức tối căm giận, nhưng chắc họ cũng cảm động bồi hồi.
Mười bẩy năm đã qua.
Kinh nghiệm dạy cho tôi là lời của Malraux đúng. Tôi đã loay hoay quá lâu với một cuốn sách. Lần này tôi quyết định đề là ấn bản chung quyết.
Tôi hiểu đã đến lúc nên viết những quyển sách khác.
(Tháng 3-73, Thanh Tâm Tuyền).
Như trên đã viết, những quyển sách khác, có, nhưng theo tôi, đều là "tạm", trong khi chờ một cuốn sách đích thực. Một cuốn sách đúng như phát giác của tác giả về cuộc chiến, nhân cái chết của người bạn: ở đây, trong xứ sở khốn nạn này, cuộc chiến phải chấp nhận không phải là lối phiêu lưu, trốn chạy ngông cuồng...
Bếp Lửa là cuốn sách gối đầu giường, của một người, của nhiều người, của một thời. Như Thanh Tâm Tuyền là người thầy, người anh của một thời. Cùng với ông, còn có Nguyễn Đức Quỳnh, thí dụ vậy.
[Trong Văn Học Tổng Quan, Võ Phiến nhắc tới Nguyễn Đức Quỳnh ở cuối cuốn sách, có thể vì coi ông như một tác giả tiền chiến, với những tác phẩm như Thằng Kình, Thằng Cu So.... (7). Anh đã đọc Thằng Kình chưa" là tên bài viết tưởng niệm ông, của Thanh Tâm Tuyền). Theo như tôi được biết, Nguyễn Đức Quỳnh sau 1954 có viết, có tác phẩm xuất bản, dưới bút hiệu Hoài Đồng Vọng. Tên tác phẩm: Ai Có Qua Cầu. Tôi không còn nhớ gì về cuốn sách, tuy đọc cùng thời với Bếp Lửa. Người có "thẩm quyền" nhất để viết về ông, là một người nào đó đã từng thân cận với ông, hoặc đã từ "lò" Nguyễn Đức Quỳnh mà ra. Hy vọng sau này văn học Miền Nam PHẢI được bổ túc, sửa chữa những phần thiếu xót. Võ Phiến khi đó ở ngoài Trung, có thể không biết nhiều về Nguyễn Đức Quỳnh và những buổi Đàm Trường của ông, cũng như ảnh hưởng của chủ nhân đối với lớp trẻ kế cận 1954 ].
Phiêu lưu, trốn chạy ngông cuồng... Trong Mấy Ghi Nhận Về Bếp Lửa, bài viết trang cuối, ấn bản chung quyết, Huỳnh Phan Anh đã cảm nhận, về một "tác phẩm chính" của bất cứ một nhà văn:
Nhà văn là kẻ bất công với chính mình: bất công với những gì hắn đã viết ra... Với hắn dường như tác phẩm thực sự là tác phẩm hắn đang viết, sẽ viết, đang hoàn tất, sẽ không bao giờ hoàn tất. Trong khi cuốn sách đầu tiên, đối với hắn, chỉ là những bước chân dọ dẫm, những âm vang ngơ ngác của một thời: thời mới lớn. Dường như tác phẩm đầu tay của một nhà văn luôn luôn gắn bó vào chính cái thời mới lớn... thời ngu ngơ bất trắc... (một) cái gì nhất thiết phải được vượt qua, một cách nào đó, phải được chối bỏ.... Nó là một lỗi lầm mà nhà văn muốn quên đi như một nỗi thất bại...
Nhắc lại nhận xét của Thanh Tâm Tuyền, về đứa con tinh thần đầu tay của ông: "Cuốn sách mỏng mảnh, non nớt và chưa thành hình dáng này của một người mới lớn", Huỳnh Phan Anh tự hỏi: tác giả muốn nói gì với chúng ta qua lời thú nhận đó"
"Lúc hắn viết cuốn sách này, hắn chưa phải là một nhà văn. Hắn chưa biết mình muốn gì vì hắn muốn tất cả" (Thanh Tâm Tuyền, Huỳnh Phan Anh trích dẫn).
Lạ một điều, "tất cả" ở đây, giống như một từ của "định mệnh": trong Bếp Lửa đã manh nha tâm trạng lưu vong, không phải như một cuộc "trốn chạy ngông cuồng" mà là số phận bi thảm của cả một dân tộc.
(Bếp Lửa còn tiên đoán số phận văn chương của Miền Nam: tái sinh từ những lớp tro than, bụi đường, khi chính nó được đem bán son, để rồi sống lại).
Ở cuối truyện, khi Tâm bỏ Hà-nội, xuống Cảng (Hải-phòng) thăm bạn, Ngọc đã đi theo một chuyến tàu biển được hai hôm, để lại lá thư:
Tâm ơi,
Thế là tao đã đi rồi... Còn bao giờ trở lại mảnh đất này không" Không biết, mặc. Tao đi không mang theo hành lý, chỉ có hình ảnh mẹ, các em và chúng mày... Thế là quá nặng cho một người...
Tôi không biết nên bắt đầu như thế nào buổi chiều này.
Ra khỏi nơi Ngọc ở, tôi đứng trước một khúc phố rộng nhưng xơ xác chạy tới phía nhà ga hiu quạnh. Bên kia đường vài gian nhà đang xây dở.
Tôi đi mãi trong phố đông người và rẽ vào một rạp chiếu bóng. Tôi dẫn một đứa bé lem luốc ở cửa rạp cùng vào. Tôi trở ra khi buổi chiều lặng lẽ xuống. Những người đi làm về. Tôi gặp những toán lao động trai gái. Tôi cứ cảm tưởng Ngọc lẫn đâu trong ấy và trêu cợt tôi.
Dần dần tôi đến khu nhà Tây vắng vẻ. Tôi mong gặp một người quen.
Ngồi bên kè đá tôi nhìn mặt nước rộng, nước cuộn chảy. Những chiếc thuyền và những thân tàu... Chiều xuống thấp mãi gần mặt nước.
Tôi đứng lên, đèn đã thắp. Cây cao tối như trong vườn nhà thương.
Tôi về trải chiếu trên căn gác ọp ẹp Ngọc đã ở. Hắn đi thật rồi, như ông Chính đã chết, như Đại đã đi... Chưa bao giờ tôi cảm nỗi tuyệt vọng ghê gớm đến như thế. Tôi có thể tự tử được. Nhưng tôi tự nhủ: Cũng thế thôi, phải, cũng thế thôi.
(Nhân vật nữ trong Bếp Lửa, Thanh, là một tiếng hát. Là một bài hát: Trở về mái nhà. Xưa. Phải chăng đây cũng là định mệnh của một tiếng nói, và cũng là định mệnh của hồi nhớ, về biết bao con người" (Thanh Tâm Tuyền, Thơ giữa chiến tranh và Trại tù (8).
Câu văn kết thúc Bếp Lửa:
"Anh yêu quê hương vô cùng và anh yêu em vô cùng".
Như những nhà văn của "cùng một thời: thời đọa đầy", Huỳnh Phan Anh cảm nhận nỗi bi đát của những đứa con tư sinh (chữ của Thanh Tâm Tuyền) của một miền đất, và cơn hoảng sợ bỏ chạy tán loạn của chúng. Anh lập lại những lời nói của Tâm, với Ngọc: "Đi đâu cũng vẫn chỉ là mày - đau khổ và nhục nhã. Mà nào riêng có đất này hổ nhục thôi đâu, mọi nơi mắt mày cũng chỉ nhìn thấy như vậy. Không trốn được đâu, trừ phi trốn được lòng mày". Và Huỳnh Phan Anh tự hỏi, liệu còn có cách kết thúc nào khác cho một câu chuyện như thế:
"Tôi có thể tự tử được". Tưởng tượng nhân vật Bếp Lửa đã thốt câu đó với tất cả sự sung sướng của tâm hồn. Tưởng tượng đó cũng là câu văn hồn nhiên trong sáng nhất của Bếp Lửa.
Hồn nhiên, trong sáng, như một lời... chúc dữ! Huỳnh Phan Anh đã nhận ra căn phần của những bạn bè đến từ một miền đất khác.
Bởi vì Ngọc đã trở lại, (dù đã tự nhủ, "đi không trở về cái đất nước nhục nhã này, đi tìm một cái chết nơi hải cảng, trong quán rượu xa lạ...". Bếp Lửa, ấn bản chung quyết, nhà xb Kẻ Sĩ, Sài-gòn, 1973), và đã chọn lựa cái chết "lãng nhách", qua nhân vật Kiệt trong Một Chủ Nhật Khác, cuốn tiểu thuyết "đích thực" của Thanh Tâm Tuyền, viết trước 1975, trong những ngày Miền Nam sắp sửa thất trận. Ung Thư có thể "không bao giờ" được in ra, [bởi vì] cái chết của Kiệt đã khép kín nó lại.
Trong những tác phẩm của Thanh Tâm Tuyền, theo tôi, chỉ có Một Chủ Nhật Khác, là đúng nghĩa: một cuốn tiểu thuyết.
Ở đây cần phân biệt giữa nhà văn, và tiểu thuyết gia. Và từ đó, có thể chúng ta hiểu được nguyên nhân tại sao chúng ta không có tác phẩm lớn.
Gửi ý kiến của bạn
