Trong hoàn cảnh "từ chết tới bị thương" - lịch sử có vẻ như không chấm dứt với chủ nghĩa xã hội, mà chấm dứt với chủ nghĩa tư bản - làm sao viết, nếu có người còn muốn viết, về Marx"
Vậy mà vẫn còn tới hai toan tính mang tính chiến lược về tiểu sử của ông.
"Mặt trận" thứ nhất: coi tiểu sử Marx như một "lăng, đài" (monument), của những nỗ lực và hy vọng "không đúng nơi đúng chốn". Chất liệu và những tao ngộ trong cuộc đời của ông có thể thâu gom, chắt lọc, sắp xếp... và rút ra từ đó, một lời giải thích, tại sao một triết học nhân bản, vị tha, một hy vọng về một con người toàn thể, về một xã hội không còn người bóc lột người, lại đẻ ra trái đắng là chủ nghĩa Marx" Tiểu sử vị "cha già chủ nghĩa" mang tính chiến lược như vậy, còn có thể trả lời cho câu hỏi, tại sao một công trình lớn lao như thế lại sụp đổ, và những gì cần gìn giữ, nâng niu, ở trong đống vụn nát đó" Nói một cách ngắn gọn, một "tự sự" về cuộc đời của Marx có thể được dựng lên theo một nội dung như sau: như một phương án - giấc đại mộng của ông về một thiên đường cộng sản - và sự thất bại của nó.
Robert Sidelsky tác giả bài điểm cuốn tiểu sử Marx của Wheen cho biết, nếu phải viết, ông sẽ chọn cách như trên. Nhưng đó không phải là cách viết của Wheen.
Cách tiếp cận [cuộc đời Marx] của Wheen khác hẳn. Cuốn sách của ông là về Marx mà không có chủ nghĩa Marx (about Marx without Marxism), về một lịch sử nho nhỏ cắt ra khỏi một lịch sử lớn.
"Thằng chả chịu chơi", sau đó là một người chồng (hầu như hết mực) trung thủy, và một người cha rất thương yêu và hay nô đùa với các con. Wheen thật tuyệt, khi viết về những nhức nhối tiền bạc của Marx, ("tiền bạc cứt đái", như Marx thường gọi), và những tủi nhục và những bi kịch mà thứ "cứt đái" đó ảnh hưởng tới gia đình ông: Ba trong số những con của ông, chết trẻ, hầu hết là nạn nhân của cuộc sống trong những căn nhà ổ chuột mà Marx phải đưa vợ con tới trú ngụ, trong những ngày đầu ở Luân Đôn. Hình ảnh Marx mà chúng ta thường nhìn thấy, là một ông chủ gia đình thời Victoria, bên bàn ăn thịt cá ê hề vào những ngày cuối tuần, đi dạo quanh vùng Hampstead Heath với mấy cô con gái, và mấy đứa cháu. Cuốn sách của Wheen còn tuyệt vời, với những chân dung hấp dẫn và thú vị của Engel, Lassalle, Bakunin, và những cộng sự viên khác của Marx. Ông kể thật hào hứng, cuộc đấu trí giữa những "tinh hoa, trí tuệ hàng đầu" - Marx và những bạn bè quanh ông - trong cuộc Hoa Sơn luận kiếm, giản dị chỉ là những lời nói trao đổi giữa họ, và từ đó suy ra, ai xứng đáng là minh chủ võ lâm, "bậc thầy của những bậc thầy", và tại sao võ lâm từ đó chia năm xẻ bẩy, nguồn cơn nào nhóm đầu não cách mạng này tan rã ra. Nếu chỉ nói riêng về sự hóm hỉnh, thì Marx xứng đáng là bậc thầy, và cuốn sách của Wheen cũng hưỏng cái phần của nó, nhờ những chi tiết còn nguyên, chưa bị xóa bỏ, trong những thư từ trao đổi giữa Marx và Engels. Những tư tưởng chính của Marx đã được tác giả xen kẽ thật tài tình vào dòng kể, khiến nó không bị đứt quãng làm độc giả bực mình.
Nhưng Wheen đã thất bại, khi không làm bật ra được sự "cao cả trí tuệ" (intellectual grandeur) của Marx. Ông quả quyết Marx là một nhà tư tưởng lớn, một người làm việc cật lực, rằng những gì ông ta viết ra làm đầy 50 cuốn sách, nhưng người đọc vẫn không nhận ra đâu là sự nghiêm túc của vấn đề. Đâu là "chỗ đứng" (situation), của Marx, và của Âu Châu, trong nửa đầu thế kỷ 19, từ đó cái kho thuốc nổ chứa đầy nội lực (energy) cách mạng - cả về trí tuệ lẫn chính trị - nổ tung ra" Người đọc cũng khó mà khôn ngoan hơn Wheen để mà luận ra được "thế đứng" này. Ông còn tỏ ra ít tò mò, về tâm lý của Marx. Nếu không kể nỗi đau, và tấm lòng của ông đối với tầng lớp công nhân, thợ thuyền Anh, nguồn cơn nào đã khiến ông hô hào "Hỡi những kẻ trầm luân, Hỡi những kẻ vô sản trên toàn thế giới, hãy đoàn kết lại"" Nếu những đệ tử của ông sau này chủ trương không phải bạn ta thì là kẻ thù của ta, mà kẻ thù là phải tận diệt, lòng hận thù này cũng là của Marx, và là nguyên nhân đưa đến chủ nghĩa cộng sản. Và như thế một "Marx con người đầu tiên", như Wheen tự hào khám phá, hoá ra là một Marx con người đầu tiên bị [lòng hận thù làm] biến chất, "the fisrt dehumanized Marx". Tức là một Marx bị cắt ra khỏi câu chuyện của nhân loại.
(còn nữa)
Jennifer Tran giới thiệu.
Vậy mà vẫn còn tới hai toan tính mang tính chiến lược về tiểu sử của ông.
"Mặt trận" thứ nhất: coi tiểu sử Marx như một "lăng, đài" (monument), của những nỗ lực và hy vọng "không đúng nơi đúng chốn". Chất liệu và những tao ngộ trong cuộc đời của ông có thể thâu gom, chắt lọc, sắp xếp... và rút ra từ đó, một lời giải thích, tại sao một triết học nhân bản, vị tha, một hy vọng về một con người toàn thể, về một xã hội không còn người bóc lột người, lại đẻ ra trái đắng là chủ nghĩa Marx" Tiểu sử vị "cha già chủ nghĩa" mang tính chiến lược như vậy, còn có thể trả lời cho câu hỏi, tại sao một công trình lớn lao như thế lại sụp đổ, và những gì cần gìn giữ, nâng niu, ở trong đống vụn nát đó" Nói một cách ngắn gọn, một "tự sự" về cuộc đời của Marx có thể được dựng lên theo một nội dung như sau: như một phương án - giấc đại mộng của ông về một thiên đường cộng sản - và sự thất bại của nó.
Robert Sidelsky tác giả bài điểm cuốn tiểu sử Marx của Wheen cho biết, nếu phải viết, ông sẽ chọn cách như trên. Nhưng đó không phải là cách viết của Wheen.
Cách tiếp cận [cuộc đời Marx] của Wheen khác hẳn. Cuốn sách của ông là về Marx mà không có chủ nghĩa Marx (about Marx without Marxism), về một lịch sử nho nhỏ cắt ra khỏi một lịch sử lớn.
Lịch sử nho nhỏ bắt đầu tại Trier (Rhineland), nơi Marx chào đời vào năm 1818, trong một gia đình Do Thái; bố mẹ sau cải qua Protestantism. Nó dẫn chúng ta tới những ngày học đại học Berlin, nơi Marx rơi vào ảnh hưởng của Hegel, xuyên qua môi trường chính trị cách mạng tại Đức và Pháp, mà đỉnh cao của nó là cuộc cách mạng 1848, và chấm dứt với chuyến lưu vong dài tại Anh quốc, xứ sở độc nhất đã chứa chấp ông. Sau 18 năm tại Luân Đôn, phần lớn thời gian dùng vào việc mài đũng quần tại Phòng Đọc Sách Viện Bảo Tàng Anh Quốc, kết quả là, vào năm 1867, ông sản xuất ra tập đầu cuốn "Tư Bản Luận", ông nổi tiếng chủ yếu nhờ nó, tuy chẳng bao giờ hoàn tất. Chính tại Luân Đôn, nơi ông hoàn toàn dửng dưng với những cư dân và những vụ việc (affairs) của họ, Marx từ bỏ cõi đời vào năm 1883, trong tình trạng cạn kiệt, nghĩa là hết sạch, chẳng còn gì.
Wheen dâng hiến cho chúng ta - như ông tự hào là người đầu tiên - "Marx the man", Marx như một con người, không phải Marx như một kịch sĩ đóng tuồng lịch sử, Marx the human being, không phải Marx, một nhà nhân bản (the humanist). Tới một chừng mực nào đó, ông đã thành công tuyệt vời trong cố gắng này. Cuốn sách của ông thật dễ đọc. Marx, "chính là chàng", bị thẩy vào cuộc đời, với thói hư tật xấu, kể cả những "ung nhọt". Marx có thể nhắm vào "sự huỷ diệt trí thức nền kinh tế chính trị cổ điển", nhưng ông bật ra từ những trang sách thật là sống động của Wheen, nhất là trong những ngày còn trẻ, như một tay du côn (hooligan), không chỉ muốn quẳng đi cái gánh nặng trí thức của mình, mà còn ăn bám người khác, kể những chuyện tiếu lâm thô tục, bò lê bò càng vào quán rượu, thách quyết đấu tay đôi, và đập bể đèn đường. Marx, như trong những trang sách này của Wheen, đúng là một "thằng chả chịu chơi", và "chơi chịu", a one hell of a lad!
"Thằng chả chịu chơi", sau đó là một người chồng (hầu như hết mực) trung thủy, và một người cha rất thương yêu và hay nô đùa với các con. Wheen thật tuyệt, khi viết về những nhức nhối tiền bạc của Marx, ("tiền bạc cứt đái", như Marx thường gọi), và những tủi nhục và những bi kịch mà thứ "cứt đái" đó ảnh hưởng tới gia đình ông: Ba trong số những con của ông, chết trẻ, hầu hết là nạn nhân của cuộc sống trong những căn nhà ổ chuột mà Marx phải đưa vợ con tới trú ngụ, trong những ngày đầu ở Luân Đôn. Hình ảnh Marx mà chúng ta thường nhìn thấy, là một ông chủ gia đình thời Victoria, bên bàn ăn thịt cá ê hề vào những ngày cuối tuần, đi dạo quanh vùng Hampstead Heath với mấy cô con gái, và mấy đứa cháu. Cuốn sách của Wheen còn tuyệt vời, với những chân dung hấp dẫn và thú vị của Engel, Lassalle, Bakunin, và những cộng sự viên khác của Marx. Ông kể thật hào hứng, cuộc đấu trí giữa những "tinh hoa, trí tuệ hàng đầu" - Marx và những bạn bè quanh ông - trong cuộc Hoa Sơn luận kiếm, giản dị chỉ là những lời nói trao đổi giữa họ, và từ đó suy ra, ai xứng đáng là minh chủ võ lâm, "bậc thầy của những bậc thầy", và tại sao võ lâm từ đó chia năm xẻ bẩy, nguồn cơn nào nhóm đầu não cách mạng này tan rã ra. Nếu chỉ nói riêng về sự hóm hỉnh, thì Marx xứng đáng là bậc thầy, và cuốn sách của Wheen cũng hưỏng cái phần của nó, nhờ những chi tiết còn nguyên, chưa bị xóa bỏ, trong những thư từ trao đổi giữa Marx và Engels. Những tư tưởng chính của Marx đã được tác giả xen kẽ thật tài tình vào dòng kể, khiến nó không bị đứt quãng làm độc giả bực mình.
Nhưng Wheen đã thất bại, khi không làm bật ra được sự "cao cả trí tuệ" (intellectual grandeur) của Marx. Ông quả quyết Marx là một nhà tư tưởng lớn, một người làm việc cật lực, rằng những gì ông ta viết ra làm đầy 50 cuốn sách, nhưng người đọc vẫn không nhận ra đâu là sự nghiêm túc của vấn đề. Đâu là "chỗ đứng" (situation), của Marx, và của Âu Châu, trong nửa đầu thế kỷ 19, từ đó cái kho thuốc nổ chứa đầy nội lực (energy) cách mạng - cả về trí tuệ lẫn chính trị - nổ tung ra" Người đọc cũng khó mà khôn ngoan hơn Wheen để mà luận ra được "thế đứng" này. Ông còn tỏ ra ít tò mò, về tâm lý của Marx. Nếu không kể nỗi đau, và tấm lòng của ông đối với tầng lớp công nhân, thợ thuyền Anh, nguồn cơn nào đã khiến ông hô hào "Hỡi những kẻ trầm luân, Hỡi những kẻ vô sản trên toàn thế giới, hãy đoàn kết lại"" Nếu những đệ tử của ông sau này chủ trương không phải bạn ta thì là kẻ thù của ta, mà kẻ thù là phải tận diệt, lòng hận thù này cũng là của Marx, và là nguyên nhân đưa đến chủ nghĩa cộng sản. Và như thế một "Marx con người đầu tiên", như Wheen tự hào khám phá, hoá ra là một Marx con người đầu tiên bị [lòng hận thù làm] biến chất, "the fisrt dehumanized Marx". Tức là một Marx bị cắt ra khỏi câu chuyện của nhân loại.
(còn nữa)
Jennifer Tran giới thiệu.
Gửi ý kiến của bạn
