Trang Sử Việt: Tống Duy Tân

(1837 - 1892)

  

Tống Duy Tân quê huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hoá, đỗ Tiến sĩ năm 1875, được vua Tự Đức bổ nhiệm làm Án sát tỉnh Sơn Tây. Trước cảnh nước nhà bị thực dân Pháp xâm lược, ông từ quan về quê để mưu tìm kế sách chống Pháp.

 .

Năm 1885, vua Hàm Nghi ban chiếu Cần vương, Tống Duy Tân khởi nghĩa, vua phong ông làm Chánh sứ sơn phòng Thanh Hoá. Năm 1886, Tống Duy Tân và Cao Điền (có tài liệu gọi Cao Điển) lập căn cứ ở Phi Lai (Thanh Hóa), nhằm hỗ trợ cho căn cứ Ba Đình của Đinh Công Tráng. Ngoài căn cứ Phi Lai để phòng ngự chung, ông còn chuẩn bị lực lượng và căn cứ kháng Pháp tại quê nhà đó là căn cứ Hùng Lĩnh, nằm ở vùng thượng nguồn sông Mã thuộc huyện Vĩnh Lộc. 

Đầu năm 1887, Pháp đem quân áp đảo các phong trào kháng chiến ở Thanh Hoá khốc liệt, Đinh Công Tráng hy sinh. Trước tình thế ấy, ông đem quân lên căn cứ Hùng Lĩnh. Nghĩa quân Hùng Lĩnh chỉ mở được vài trận tập kích thì bị thiếu tá Pháp là Térillon dẫn quân đến vây đánh ác liệt. 

.

Ông ra Bắc để gặp các sĩ phu yêu nước, tìm nguồn hỗ trợ và liên kết với các lực lượng kháng Pháp. Đầu năm 1889, ông trở lại căn cứ, nhờ có hai cộng sự tài giỏi là Cao Điền và Cầm Bá Thước đã mở rộng địa bàn hoạt động lên tận vùng hữu ngạn và tả ngạn sông Mã, còn hợp đồng chiến đấu với Đề Kiều, Đốc Ngữ ở vùng hạ lưu sông Đà và Phan Đình Phùng ở rừng núi Hà Tĩnh. Nghĩa quân của ông được đồng bào cả Kinh lẫn Thượng hưởng ứng mạnh mẽ. Cuối tháng 10-1889, tướng Trần Xuân Soạn đem quân đến tham chiến. 
.

Từ đấy, Tống Duy Tân đem quân giao chiến với giặc ở các huyện Yên Định, Thọ Xuân, Nông Cống. Những trận đánh lớn của quân Hùng Lĩnh: Ngày 1-1-1890, trung tá Pháp là Jorne de Lacale chỉ huy quân Pháp đánh làng Kẽm, quân hai bên đều thương vong, đại úy Christophe tử trận. Ngày 29-3-1890, quân Pháp từ Nông Cống và từ tỉnh thành Thanh Hóa đến vây đánh Yên Lãng có pháo binh yểm trợ, quân Hùng Lĩnh bị bại. Ngày 29-5-1890, Tống Duy Tân đem quân đánh Pháp ở Thanh Khoái đã gây cho giặc bị thiệt hại nặng nề. Từ đấy, Pháp cố tiêu diệt Nghĩa quân Hùng Lĩnh. 

.

     Ngày 21-2-1891, Tống Duy Tân và Cao Điền đưa Nghĩa quân từ An Lẫm lên Lang Vinh ở châu Thường Xuân dùng núi cao để nương náu. Giám binh Soler đưa quân Pháp đến quyết tranh hùng. Quân Hùng Lĩnh phục kích, chờ quân Pháp tiến đến đồn Lang Vinh còn 50m mới đồng loạt bắn xối xả, tiêu diệt được một số lớn quân Pháp, nhưng quân Pháp vũ khí tối tân, quân Hùng Lĩnh phải lui về Hòn Mông. 
.

     Sau đấy, Tống Duy Tân và Cao Điền phải cho quân len lỏi trong rừng, bí mật rút về Trịnh Vạn ở châu Thường Xuân (căn cứ của Cầm Bá Thước). Tháng 3-1892, Đốc Ngữ từ sông Đà dẫn quân vào Thanh Hoá, hợp với Tống Duy Tân để tấn công quân Pháp ở hang Niên Kỷ, thuộc xã Thiết Ống, tỉnh Thanh Hoá. Sau trận chiến thắng ấy, Đốc Ngữ đưa quân trở lại mạn sông Đà, còn Tống Duy Tân thì ở lại cầm cự với quân Pháp. Ngày 3-10-1892, trong một trận đụng độ ác liệt, quân Pháp đông đảo đến vây bắt Cao Điền. Cao Điền và Nghĩa quân phá vòng vây chạy thoát được, tuy nhiên một số Nghĩa quân khác bị hy sinh và bị bắt.

.

     Ngày 4-10-1892, tên Việt gian Cao Ngọc Lễ, (là học trò cũ, cũng là cháu kêu Tống Duy Tân bằng cậu) mật báo cho Pháp đến vây bắt ông. Ngày 23-11-1892, Pháp hành quyết ông tại Thanh Hoá. Ông đã làm câu đối lúc sinh tiền:

Nghĩa Nôm: Thuở trước nợ nần, nay trang trải

.

Nguyễn Lộc Yên