Trong số những nhà văn tiền chiến sống cuộc sống cơ cực, bên cạnh những cuộc đời đói khát, trên những mảnh đất khô cằn, Kim Lân là một gương mặt cơ cực điển hình, mặc dù ông là người "tình trong mộng" của chính thi sĩ đồng tính luyến ái Xuân Diệu. Chính sự điển hình cơ cực này đã giúp tác giả Kim Lân để lại cho văn học Việt Nam một truyện ngắn tuyệt hay nhan đề "Vợ nhặt".
Nhà văn Kim Lân tên thật là Nguyễn Văn Tài, sinh ngày 1 tháng 8 năm 1920 tại xã Phù Lưu, huyện Tiên Sơn, tỉnh Bắc Ninh. Mặc dù là một nhà văn có tài, đam mê sáng tác ngay từ khi còn trẻ, nhưng số lượng tác phẩm ông sáng tác chỉ vỏn vẹn có tập truyện ngắn "Nên vợ nên chống" xuất bản năm 1955 và truyện ngắn "Con chó xấu xí" xuất bản năm 1962. Sau đó, từ 1962 đến 1992, suốt 30 năm dài sống trong chế độ cộng sản, ông không sáng tác được tác phẩm nào chỉ vì theo ông, "một nhà văn trước hết phải là người tử tế" mà trong chế độ cộng sản, làm người tử tế rất khó. Sống trong chế độ cộng sản, nhận thức được "sĩ khí rụt rè gà phải cáo" của tầng lớp được mệnh danh là "trí thức trẻ Bắc Hà" sẽ chẳng làm nên cơm nên cháo gì, nên nhà văn Kim Lân đã có lời khuyên, "Thế hệ chúng tôi coi trời bằng vung mà còn chẳng ăn ai, huống chi bây giờ các anh chị coi vung như trời..."
Truyện ngắn Vợ Nhặt lấy bối cảnh một làng quê nghèo khổ của những người ngụ cư trên đất Bắc, đang phải trải qua những ngày tháng kinh hoàng của nạn đói năm Ất Dậu. Trong bối cảnh vô cùng khốn khổ, vô cùng cơ cực đó, Tràng, người con trai duy nhất đang sống bên cạnh người mẹ già, đã tình cờ "nhặt" được một người đàn bà đói khổ đem về nhà làm vợ. Nội dung câu truyện tuy đơn giản, nhưng qua ngôn ngữ đối thoại giữa các nhân vật, cộng với óc quan sát tinh vi và cách mô tả điêu luyện, nhà văn Kim Lân đã thành công trong việc khắc họa những đường nét bi thảm của những người dân nghèo khổ, trong bối cảnh bi đát nhất của lịch sử Việt Nam.
Truyện Vợ Nhặt được sáng tác cách đây nửa thế kỷ, khi tác giả Kim Lân còn rất trẻ, tâm hồn ông còn đang náo nức chạy theo ảo tưởng "thiên đường xã hội chủ nghĩa" do những người cộng sản thêu dệt. Vì vậy, ở đoạn cuối của truyện, tác giả Kim Lân đã cố gắng vẽ lên "hình ảnh lá cờ đỏ bay phấp phới" như một lời hứa hẹn cho các nhân vật của ông tìm ra con đường giải thoát khỏi sự nghèo đói. Nhưng thực tế, như chúng ta đã thấy, trong suốt thời gian nửa thế kỷ kể từ khi truyện "Vợ nhặt" được trình làng, người dân nghèo Miền Bắc, trong đó có các nhân vật của Kim Lân, dưới sự đô hộ của cộng sản, vẫn phải liên tục trải qua hàng loạt những thảm cảnh, mà thảm cảnh sau bao giờ cũng thê thảm hơn thảm cảnh trước. Thậm chí, ngay cả trong những ngày tháng hôm nay, trên mảnh đất Việt Nam hình chữ S, vẫn không thiếu những bộ mặt "chun lại" vì đau khổ, đói khát, và giấc mơ có được một mảnh vườn, một mái nhà, một người vợ... với nhiều người Việt ở nông thôn Miền Bắc, vẫn mãi mãi ngoài tầm tay với.
*
Trước kia mỗi chiều, cứ vào lúc chạng vạng mặt người(1) thì Tràng đi làm về. Hắn bước ngật ngưỡng trên con đường khẳng khiu luồn qua cái xóm chợ của những người ngụ cư(2) vào trong bến.
Hắn vừa đi vừa tủm tỉm cười, hai con mắt nhỏ tí, gà gà đắm vào bóng chiều, hai bên quai hàm bạch ra, rung rung làm cho cái bộ mặt thô kệch của hắn lúc nào cũng nhấp nhính những ý nghĩ gì vừa lí thú vừa dữ tợn. Hắn có tật vừa đi vừa nói. Hắn lảm nhảm than thở những điều hắn nghĩ.
Trẻ con trong xóm, cứ thấy cái thân hình to lớn, vập vạp của hắn từ dốc chợ đi xuống là ùa cả ra vây lấy hắn, reo cười váng lên:
- A a a... Anh Tràng! Anh Tràng đã về chúng mày ơi!
- Anh Tràng ơi bế em mấy...
- Anh Tràng ơi đã uống rượu chưa"
- Anh Tràng ơi!...
Đứa túm đằng trước, đứa túm đằng sau, đứa cù, đứa kéo, đứa lôi chân không cho đi. Tràng chỉ ngửa mặt lên cười hềnh hệch. Và như vậy, cái xóm ngụ cư tồi tàn ấy mỗi chiều lại xôn xao lên được một lúc.
Nhưng độ này thì trẻ con không đứa nào buồn ra đón Tràng nữa, chúng nó ngồi ủ rũ dưới những xó đường không buồn nhúc nhích. Trong bóng chiều nhá nhem, Tràng đi từng bước mệt mỏi, chiếc áo nâu tàng(3) vắt sang một bên cánh tay, cái đầu trọc nhẵn chúi về đằng trước. Hình như những lo lắng, chật vật trong một ngày đè xuống cái lưng to rộng như lưng gấu của hắn.
Cái đói đã tràn đến xóm này tự lúc nào. Những gia đình từ những vùng Nam Định, Thái Bình, đội chiếu(4) lũ lượt bồng bế, dắt díu nhau lên xanh xám như những bóng ma, và nằm ngổn ngang khắp lều chợ. Người chết như ngả rạ. Không buổi sáng nào người trong làng đi chợ, đi làm đồng không gặp ba bốn cái thây nằm còng queo bên đường. Không khí vẩn lên mùi ẩm thối của rác rưởi và mùi gây của xác người.
Giữa cái cảnh tối sầm lại vì đói khát ấy, một buổi chiều người trong xóm bỗng thấy Tràng về với một người đàn bà nữa. Mặt hắn có một vẻ gì phởn phơ khác thường. Hắn tủm tỉm cười nụ một mình và hai mắt thì sáng lên lấp lánh. Người đàn bà đi sau hắn chừng ba bốn bước. Thị cắp cái thúng con, đầu hơi cúi xuống, cái nón rách tàng nghiêng nghiêng che khuất đi nửa mặt. Thị có vẻ rón rén, e thẹn. Mấy đứa trẻ con thấy lạ vội chạy ra đón xem. Sợ chúng nó đùa như trước, Tràng vội vàng nghiêm nét mặt, lắc đầu ra hiệu không bằng lòng.
Mấy đứa trẻ đứng dừng lại, nhìn Tràng, đột nhiên có đứa gào lên:
- Anh Tràng ơi!
Tràng quay đầu lại. Nó cong cổ gào lên lần nữa:
- Chồng vợ hài.
Tràng bật cười:
- Bố ranh!
Người đàn bà có vẻ khó chịu lắm. Thị nhíu đôi lông mày lại, đưa tay lên xóc xóc lại tà áo. Ngã tư xóm chợ về chiều càng xác xơ, heo hút. Từng trận gió từ cánh đồng thổi vào, ngăn ngắt. Hai bên dãy phố, úp súp, tối om, không nhà nào có ánh đèn, lửa. Dưới những gốc đa, gốc gạo xù xì bóng những người đói dật dờ đi lại lặng lẽ như những bóng ma. Tiếng quạ trên mấy cây gạo ngoài bãi chợ cứ gào lên từng hồi thê thiết.
Nhìn theo bóng Tràng và bóng người đàn bà lủi thủi đi về bến, người trong xóm lạ lắm. Họ đứng cả trong ngưỡng cửa nhìn ra bàn tán. Hình như họ cũng hiểu được đôi phần. Những khuôn mặt hốc hác u tối của họ bỗng dưng rạng rỡ hẳn lên. Có cái gì lạ lùng và tươi mát thổi vào cuộc sống đói khát, tăm tối ấy của họ. Một người thở dài. Người khác khẽ thì thầm hỏi:
- Ai đấy nhỉ" ... Hay là người dưới quê bà cụ Tứ mới lên"
- Chả phải, từ ngày còn mồ ma ông cụ Tứ(5) có thấy họ mạc nào lên thăm đâu.
- Quái nhỉ"
Im một lúc, có người bỗng lại cười lên rung rúc:
- Hay là vợ anh cu Tràng" Ừ khéo mà vợ anh cu Tràng thật anh em ạ, trông chị ta thèn thẹn hay đáo để.
- Ôi chao! Giời đất này còn rước cái của nợ đời về. Biết có nuôi nổi nhau sống qua được cái thì này không"
Họ cùng nín lặng.
Người đàn bà như cũng biết xung quanh người ta đang nhìn dồn cả về phía mình, thị càng ngượng nghịu, chân nọ bước díu cả vào chân kia. Hắn cũng biết thế, nhưng hắn lại lấy vậy làm thích ý lắm, cái mặt cứ vênh lên tự đắc với mình. Người đàn bà càu nhàu câu gì trong miệng. Hắn quay lại hỏi:
- Gì hả"
- Không.
Hắn cũng càu nhàu:
- Làm gì mà họ khỏe nhìn thế không biết" - Hắn bỗng đứng dừng lại nhìn ngang nhìn ngửa.
- Này bác Tràng! Bác Tràng!...
Sau một khuôn cửa tối, một cái đầu trọc thò ra gọi giật giọng. Tràng lật đật quay lại.
- Về muộn mấy" Hẵng vào chơi cái đã nào.
Tràng đứng lại thoái thác:
- Thôi ông để cho đến hôm khác.
Cái đầu trọc nháy nháy một con mắt, hất hất về phía người đàn bà hóm hỉnh:
- Cánh nào đấy"
- À... người quen. Thôi để hôm khác ông nhá.
Hắn quay ngoắt trở ra, lật đật chạy theo người đàn bà, như người xấu hổ chạy trốn. Người đàn bà đã đi đến trước cái miếu cũ. Tràng gọi với:
- Ấy rẽ lối này cơ mà.
- Đằng này à"
- Ừ.
Hai người lặng lẽ rẽ xuống một con đường nhỏ. Con đường sâu thăm thẳm, luồn giữa hai bờ tre cao vút. ở đây vắng vẻ, thoải mái. Hắn định nói với thị một vài câu rõ tình tứ mà chẳng biết nói thế nào. Hắn cứ lúng ta lúng túng, tay nọ xoa xoa vào vai kia đi bên người đàn bà. Thị cũng không nói gì, hai con mắt tư lự(6) nhìn ra phía trước. Tiếng gió trên bờ tre rì rào và tiếng lá khô kêu sào sạc dưới bàn chân.
Trong một lúc Tràng hình như quên hết những cảnh sống ê chề, tăm tối hằng ngày, quên cả cái đói khát ghê gớm đang đe dọa, quên cả những tháng ngày trước mặt. Trong lòng hắn bây giờ chỉ còn tình nghĩa giữa hắn với người đàn bà đi bên. Một cái gì mới mẻ, lạ lắm, chưa từng thấy ở người đàn ông nghèo khổ ấy, nó ôm ấp, mơn man khắp da thịt Tràng, tựa hồ như có bàn tay vuốt nhẹ trên sống lưng.
- Sắp đến chưa" - Người đàn bà chợt hỏi.
- Sắp
- Nhà có ai không"
- Có một mình tôi mấy u.
Thị tủm tỉm cười:
- Đã một mình lại còn mấy u. Bé lắm đấy!
Hắn bật cười:
- Ừ nhỉ.
Câu chuyện xem chừng đã thân thân. Hắn đi sát gần bên thị hơn, ngẫm nghĩ một lúc, chợt hắn giơ cái chai con vẫn cầm lăm lăm một bên tay lên khoe:
- Dầu tối thắp đây này.
- Sang nhỉ.
- Khá thôi. Hai hào đấy, đắt quá, cơ mà thôi chả cần.
- Hoang nó vừa vừa chứ.
Hắn chặc lưỡi:
- Vợ mới vợ miếc cũng phải cho nó sáng sủa một tí chứ, chả nhẽ chưa tối đã rúc vào ngay, hì hì...
- Khỉ gió.
Thị phát đánh đét vào lưng hắn, khoặm mặt lại.
Hắn thích chí ngửa cổ cười khanh khách.
Mấy con chó giật mình chạy thọt vào trong lũy thò mõm ra sủa váng lên. Tràng nhặt một hòn gạch vung tay ném mạnh một cái:
- Mẹ bố chúng mày cắn gì thế!
- Vẫn chưa đến à"
- Còn chán.
- Khiếp.
Thị cau mặt lại, giẫy lên. Hắn phì cười, cúi xuống nhấc cành dong dấp cổng ra reo lên:
- Đây rồồ... ồi!...
Thị lẳng lặng theo hắn vào trong nhà. Cái nhà vắng teo đứng rúm ró trên mảnh vườn mọc lổn nhổn những búi cỏ dại. Thị đảo mắt nhìn xung quanh, cái ngực gầy lép nhô hẳn lên, nén một tiếng thở dài. Tràng xăm xăm bước vào trong nhà, nhấc tấm phên rách sang một bên, thu dọn những niêu bát, xống áo vứt bừa bộn cả trên giường, dưới đất. Hắn quay lại nhìn thị cười cười:
- Không có người đàn bà, nhà cửa thế đấy!
Thị nhếch mép cười nhạt nhẽo. Tràng vỗ vỗ xuống giường đon đả:
- Ngồi đây!... Ngồi xuống đây, tự nhiên...
Người đàn bà theo lời hắn ngồi mớm xuống mép giường. Cả hai bỗng cùng ngượng nghịu. Tràng đứng tây ngây ra giữa nhà một lúc, chợt hắn thấy sờ sợ. Chính hắn cũng không hiểu sao hắn sợ, hắn lấm lét bước vội mấy bước ra sân gắt lên:
- Sao hôm nay bà lão về muộn thế không biết!
Hắn loanh quanh hết chạy ra ngõ đứng ngóng, lại chạy vào sân nhìn trộm vào trong nhà. Thị vẫn ngồi mớm ở mép giường, hai tay ôm khư khư cái thúng, mặt bần thần.
Hắn nghĩ bụng: "Quái sao nó lại buồn thế nhỉ"... Ồ sao nó lại buồn thế nhỉ"..." Hắn nhổ vu vơ một bãi nước bọt, tủm tỉm cười một mình. Nhìn thị ngồi ngay giữa nhà, đến bây giờ hắn vẫn còn ngờ ngợ như không phải thế. Ra hắn đã có vợ rồi đấy ư" Hà! Việc xảy ra thật hắn cũng không ngờ, hắn cũng chỉ tầm phơ tầm phào(7) đâu có hai bận ấy thế mà thành vợ thành chồng...
*
ít lâu nay hắn xe thóc Liên đoàn(8) lên tỉnh. Mỗi bận qua cửa nhà kho lại thấy mấy chị con gái ngồi vêu ra ở đấy. Hắn đoán họ ngồi đấy nhặt hạt rơi vãi, hay ai có công việc gì gọi đến thì làm. Một lần hắn đang gò lưng kéo cái xe bò thóc vào dốc tỉnh, hắn hò một câu chơi cho đỡ nhọc. Hắn hò rằng:
"Muốn ăn cơm trắng mấy giò này! Lại đây mà đẩy xe bò với anh, nì!"
Chủ tâm hắn cũng chẳng có ý chòng ghẹo cô nào, nhưng mấy cô gái lại cứ đẩy vai cô ả này ra với hắn, rồi cười như nắc nẻ:
- Kìa anh ấy gọi! Có muốn ăn cơm trắng mấy giò thì ra đẩy xe bò với anh ấy!
Thị cong cớn:
- Có khối cơm trắng mấy giò đấy! Này, nhà tôi ơi, nói thật hay nói khoác đấy"
Tràng ngoái cổ lại vuốt mồ hôi trên mặt cười:
- Thật đấy, có đẩy thì ra mau lên!
Thị vùng đứng dậy, ton ton chạy lại đẩy xe cho Tràng.
- Đã thật thì đẩy chứ sợ gì, đằng ấy nhỉ! - Dứt lời, thị liếc mắt, cười tít.
Gửi ý kiến của bạn
