Tôi rất thích tranh ngày Tết. Không phải loại tranh tân thời hay những tranh cổ được hiện đại hóa bằng kỹ thuật ngày nay đem bán để kinh doanh, mà là loại tranh cổ thứ thiệt, thô sơ mộc mạc thực hiện bằng phương pháp cổ điển ở miền Bắc ngày xưa. Loại tranh này gợi những kỷ niệm xa xưa khi tôi còn là một cậu bé để chỏm đi học chữ Nho ở làng tôi, khoảng hơn 70 năm trước. Tháng trước nhân đọc một bài trên báo San Jose Mercury News nói đến loại tranh này của làng Đông Hồ ("), tôi nhớ đến một làng trong phủ Thường Tín Hà Đông, vốn cũng ở gần làng tôi. Những vùng lân cận làng đó đều có tranh bán rất rẻ trong các buổi chợ làng ngày Tết, các bà mẹ đi chợ về mua hàng cuộn tranh cho con, tha hồ đem dán khắp tường nhà trông thật vui mắt.
Loại tranh in từ bản gỗ khắc bằng tay nhiều mầu sặc sỡ, không phải in bằng mực mà bằng “phẩm”, tức là những loại mực mầu thô sơ thời cổ để tô mầu tạm thời trên giấy bổi, thứ giấy dùng để viết chữ Nho bằng bút lông. “Phẩm” làm bằng những chất có sẵn trong thiên nhiên, như mầu đỏ lấy ra từ một chất tìm thấy trong đất đá thường gọi là son, mầu nâu là vỏ quế, mầu vàng lấy từ lòng trứng gà, xanh có đủ loại từ lá đến trái cây và đen là mực tàu hay than nghiền nát. Đáng chú ý nhất vẫn là những bản khắc gỗ đục đẽo bằng những dụng cụ thô sơ của thời xưa. Những bản gỗ dùng để in trên giấy nhiều lần, mỗi lần một mầu, thành ra bức tranh có nhiều tính thủ công nghệ cổ truyền hơn tính nghệ thuật. Chính vì lý do đó, Tổ chức Văn hóa LHQ (UNESCO) đã thừa nhận Đông Hồ là một làng “thủ công nghệ truyền thống”.
Tranh Tết Việt Nam có hình những con vật quen thuộc trong dân gian. In hình trong tranh, nó có động tác và mặc quần áo như người, bởi vậy tôi nghĩ nó có tính “ngụ ngôn” trước La Fontaine hàng mấy trăm năm, và nếu nói đến con chuột Mickey của Disney nó còn đi trước xa hơn nữa. Tranh Tết còn có tính cách hài hước châm biếm, một nét đặc thù truyền thống của dân tộc tính Việt Nam. Trong những hình con vật trên tranh ngày Tết đó, nhiều nhất vẫn là hình Mèo, Chuột, không phải vì dân ta ưa chuyện “mèo chuột” theo nghĩa bóng được hiện đại hóa ngày nay, mà vì con Mèo, con Chuột thuộc 12 con Giáp âm lịch ngày Tết người ta thường hay nhắc đến. Mèo Chuột cũng là những con vật thấy trong nhà quá quen mắt với chúng ta.
Dù vậy tôi vẫn thích tranh Mèo Chuột bởi vì ở đây có những nét châm biếm rất tài tình. Tôi thích tranh con Mèo...trèo cây cau, nó thích hợp với câu ca dao dân gian:
”Con Mèo trèo cây cau,
”Hỏi thăm chú Chuột đi đâu vắng nhà,
”Chú Chuột đi chợ đường xa,
”Mua mắm mua muối giỗ cha con Mèo”
Tại sao con Mèo ân cần quá với chú Chuột đến độ phải leo lên cây cau mà tìm" Cố nhiên mèo tìm chuột là để sơi tái nó. Còn chuột sợ mèo nên phải leo lên đỉnh cây cau mà núp ở buồng cau. Nhưng ý nghĩa không mộc mạc đơn giản như vậy. Xem đến bức tranh một lũ chuột khăn đóng áo dài lễ mễ khiêng kiệu, khiêng lợn gà heo chó. những mâm tiền vàng phủ vải điều đến lễ Tết nhà “quan Mèo”, người ta thấy ngụ ý châm biếm rõ nét hơn. Ý nghĩa hiện thực ngày nay chúng ta đã biết, đó là hình ảnh một “ông quan” tham nhũng ngồi nhà phểnh râu chờ dân đem tiền đến hối lộ. “Dân chuột” nhỏ yếu, thấp cổ bé miệng nên đành phải đút lót cho ông “quan Mèo” phì nộn, xin “ông” đừng mần thịt chuột, để yên cho chuột được sống. Cũng vì thế khi Mèo đi tìm chuột, dân ta đã thương hại chuột nên nhắc nhở Mèo là chuột không quên lễ Tết nên phải đi chợ để “giỗ cha” con Mèo, vậy mong Mèo buông tha cho nó. Dân ta láu lỉnh, dùng chữ “giỗ cha” để ngụ ý “chửi cha” hay “tổ cha”.
Dùng hình ảnh con Mèo để chế diễu tham nhũng quả là hay. Nhưng tại sao không dùng hình ảnh con Hổ cũng tham tàn như Mèo" Con Hổ là chúa sơn lâm bằng sức mạnh của nó, nó ăn là ăn không cần biết có ai dòm ngó. Con Mèo là giống vật sống chung với loài người ngay trong nhà nên nó biểu hiện con người tham ăn, nhưng lại yếu và hèn nhát chỉ thích ăn của đút và ăn vụng. Mèo lớn, mạnh hơn chuột, có nanh vuốt làm vũ khí, nó quen áp bức kẻ yếu nhưng ưa quỵ lụy kẻ mạnh. Hình ảnh con Mèo ngày nay hợp thời hơn so với thời xưa để biểu tượng tham nhũng, một thứ tham nhũng ma mãnh được “hiện đại hóa” nên kỹ thuật ăn vụng rất vi diệu.
Tôi không hiểu bức tranh đàn chuột đi lễ Tết Cụ Mèo, Bác Mèo năm nay có được bầy bán ở Hà Nội hay không. Cũng có thể “nhà nước ta” chợt thấy chột dạ nên cấm bán, gọi đó là “văn hóa đầu độc”. Nhưng bất luật thế nào, hình ảnh Mèo Chuột đã khắc sâu vào tâm khảm người dân Việt Nam ngày nay. Bởi vì trong lịch sử dân tộc chưa bao giờ tham nhũng nở rộ với đủ mọi thủ đoạn tinh diệu và tân kỳ như ngày nay dưới chế độ cộng sản. Người dân sống trong cảnh trên đe duới búa, búa đập xuống đe dâng lên nên kẹt cứng. Đe là một chế độ gọi là kinh tế thị trường để làm giầu nhưng lại phải định hướng xã hội chủ nghĩa, nghĩa là một thứ kinh tế mập mờ làm môi trường cấy cho con vi trùng tham nhũng sinh sôi nẩy nở. Búa là chế độ độc quyền toàn trị, nó không cho ai ngóc đầu lên để chỉ trích những sai lầm của kẻ cầm quyền. Nếu không ngoan ngoãn như chú Chuột trong tranh ngày Tết, búa đập xuống với tội vạ chụp mũ là gây rối, âm mưu diễn biến hòa bình và lật đổ.
Cuộc họp của trung ương đảng đã xong, ngày Tết đã qua, đây là lúc nhìn xem cái chế độ Con Mèo đối phó với những vấn đề của nó như thế nào.
Gửi ý kiến của bạn
