LƯƠNG VĂN CAN
(1854 - 1927)
Ông Lương Văn Can tự là Ôn Như, Hiếu Liêm, hiệu Sơn Lão, quê huyện Thường Tín, tỉnh Hà Đông (nay Hà Nội).
Năm 1874, ông thi đỗ Cử nhân, nên gọi là “Cử Can”, chính quyền Pháp đã mời ông làm Hội đồng thành phố Hà Nội nhưng ông không nhận. Sau đó, ông mở trường dạy học tại số 4 phố Hàng Đào, Hà Nội. Khi một thầy cũ bị chém vì chống Pháp, bêu đầu ở Phủ Hoài, môn đồ không ai dám lo chung sự cho thầy, ông đã khẳng khái dâng sớ lên triều đình, xin lo chung sự cho thầy, ai cũng khen ông là người nghĩa khí.
Thấy cuộc cải cách ở Nhật thành công, muốn noi gương người Nhật. Ông cùng bạn hữu thành lập trường Đông Kinh Nghĩa Thục ở số 10 Hàng Đào vào tháng 3 năm 1907, giống như trường Khánh Ưng Nghĩa Thục ở Nhật, để làm cuộc cách mạng về văn hóa, đồng thời nhen nhúm lòng yêu nước và tinh thần chống Pháp đến đồng bào. Ông được đề cử làm hiệu trưởng của trường. Trường đã được các sĩ phu yêu nước và nhất là giới thanh niên nhiệt liệt tham gia rầm rộ.
Thực dân Pháp thấy trường Đông Kinh Nghĩa Thục hoạt động vững mạnh thì lo ngại và bắt đầu khủng bố. Tháng 12 năm 1907, trường Đông Kinh Nghĩa Thục bị đóng cửa, ông bị bắt, nhưng thiếu bằng chứng buộc tội nên chúng phải thả.
Ngày 27-6-1908, vụ đầu độc lính Pháp ở Hà Nội, Pháp bắt ông nhưng không có bằng cớ nên thả. Ngày 26-4-1913, vụ ném lựu đạn ở Hà Nội Hotel (Khách sạn Hà Nội), Pháp bắt ông, kết án biệt xứ lưu đày qua Cao Miên (Campuchia).
Sau 8 năm, ngày 25-11-1921, ông được trả về nước. Ông tiếp tục dạy học và mất tại Hà Nội ngày 23-6-1927. Trước khi mất, ông dặn các môn đồ và con cháu: “Bảo quốc túy, tuyết quốc sỉ” (Giữ tinh hoa đất nước, rửa sạch nhục nước).
Cảm kích: Cụ Lương Văn Can
Cử Can, mong mỏi giúp quê hương!
Đánh đuổi thực dân, há nhịn nhường
Lo lắng Trường Đông Kinh Nghĩa Thục
Quyết tâm cứu nước, phải kiên cường!
Nguyễn Lộc Yên
Lương Ngọc Quyến liên kết với Trịnh Văn Cấn phát động cuộc khởi nghĩa ở Thái Nguyên. Nhưng thất bại và vì không thể đi đứng được, ông yêu cầu ông Trịnh Văn Cấn kết liễu đời mình. Hưởng dương 32 tuổi.
Hổ phụ sinh hổ tử !