Hôm nay,  

Trật tự thế giới thay đổi thế nào?

11/04/202500:00:00(Xem: 1984)
 
trat tu the gioi  
Trật tự thế giới là một vấn đề về mức độ: nó thay đổi theo thời gian, tùy thuộc vào các yếu tố công nghệ, chính trị, xã hội và ý thức hệ mà nó có thể ảnh hưởng đến sự phân phối quyền lực trong toàn cầu và ảnh hưởng đến các chuẩn mực. Nó có thể bị thay đổi một cách triệt để bởi các xu hướng lịch sử rộng lớn hơn và những sai lầm của một cường quốc.
 
Sau khi Bức tường Berlin sụp đổ vào năm 1989, và gần một năm trước khi Liên Xô sụp đổ vào cuối năm 1991, Tổng thống Mỹ George H.W. Bush đã tuyên bố về một "trật tự thế giới mới". Hiện nay, chỉ hai tháng sau nhiệm kỳ tổng thống thứ hai của Donald Trump, Kaja Kallas, nhà ngoại giao hàng đầu của Liên minh châu Âu, đã tuyên bố rằng "trật tự quốc tế đang trải qua những thay đổi ở mức độ chưa từng thấy kể từ năm 1945". Nhưng "trật tự thế giới" là gì và nó được duy trì hoặc phá vỡ như thế nào?
 
Trong ngôn ngữ hàng ngày, trật tự đề cập đến sự sắp xếp ổn định của các đề mục, chức năng hoặc các mối quan hệ. Vì vậy, trong các vấn đề nội bộ, chúng ta nói về một "xã hội có trật tự" và chính phủ của nó. Nhưng trong các vấn đề quốc tế, không có chính phủ bao quát. Với sự sắp xếp giữa các quốc gia luôn bị thay đổi, theo một nghĩa nào đó thế giới là tình trạng "vô chính phủ".
 
Tuy nhiên, tình trạng vô chính phủ không giống như hỗn loạn. Trật tự là một vấn đề về mức độ: nó thay đổi theo thời gian. Trong các vấn đề nội bộ, một chính thể ổn định có thể tồn tại bất chấp một mức độ bạo lực không được kiểm soát. Rốt cuộc, tội phạm bạo lực có tổ chức và không có tổ chức vẫn là một thực tế của sinh hoạt ở hầu hết các quốc gia. Nhưng khi bạo lực đạt đến mức quá cao, nó được coi là dấu hiệu của một "nhà nước thất bại". Somalia có thể có một ngôn ngữ và sắc tộc chung, nhưng từ lâu nó đã là nơi chiến đấu của các gia tộc; chính phủ "quốc gia" ở Mogadishu có rất ít quyền lực bên ngoài thủ đô.
 
Max Weber, nhà xã hội học người Đức, đã nổi danh khi định nghĩa nhà nước hiện đại là một thể chế chính trị độc quyền về việc sử dụng vũ lực hợp pháp. Nhưng sự hiểu biết của chúng ta về thẩm quyền hợp pháp dựa trên các ý tưởng và chuẩn mực có thể thay đổi. Do đó, một lệnh hợp pháp bắt nguồn từ các phán đoán về sức mạnh của các chuẩn mực, cũng như các mô tả đơn giản về số lượng và bản chất của bạo lực trong một quốc gia.
 
Khi nói đến trật tự thế giới, chúng ta có thể đo lường những thay đổi trong việc phân phối quyền lực và tài nguyên, cũng như tuân thủ các chuẩn mực mà nó thiết lập tính hợp pháp. Chúng ta cũng có thể đo lường tần suất và cường độ của xung đột bạo lực.
 
Sự phân phối ổn định về quyền lực giữa các quốc gia thường liên quan đến các cuộc chiến mà nó làm rõ sự cân bằng quyền lực được nhận thức. Nhưng các quan điểm về tính hợp pháp của chiến tranh đã phát triển theo thời gian. Ví dụ, ở châu Âu thế kỷ XVIII, khi Đại đế Phổ Frederick muốn chiếm tỉnh Silesia từ nước láng giềng Áo, ông chỉ đơn giản là chiếm lấy nó. Nhưng sau Thế chiến II, các quốc gia đã thành lập Liên Hiệp Quốc, chỉ định nghĩa các cuộc chiến tranh tự vệ là hợp pháp (trừ khi được Hội đồng Bảo an cho phép).
 
Chắc chắn, khi Tổng thống Nga Vladimir Putin xâm lược và chiếm đóng lãnh thổ Ukraine, ông tuyên bố rằng đang hành động để tự vệ chống lại sự bành trướng về phía đông của khối NATO. Nhưng hầu hết các thành viên Liên Hiệp Quốc đã bỏ phiếu lên án hành vi của ông, và những thành viên không lên án - như Trung Quốc, Triều Tiên và Iran - chia sẻ lợi ích của ông trong việc đối trọng sức mạnh của Mỹ.
 
Trong khi các quốc gia có thể khiếu nại các quốc gia khác tại các tòa án quốc tế, các tòa án này không có khả năng thực thi các quyết định của họ. Cũng tương tự như vậy, trong khi Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc có thể ủy quyền cho các quốc gia thực thi an ninh tập thể, họ hiếm khi làm như vậy. Năm thành viên thường trực (Anh, Trung Quốc, Pháp, Nga và Hoa Kỳ) đều có quyền phủ quyết, và họ không muốn mạo hiểm một cuộc đại chiến. Quyền phủ quyết hoạt động giống như cầu chì hoặc cầu dao trong hệ thống điện: tốt hơn là tắt đèn hơn là để ngôi nhà bị thiêu rụi.
 
Hơn nữa, một trật tự thế giới có thể trở nên mạnh hơn hoặc yếu hơn vì những thay đổi công nghệ mà nó làm thay đổi sự phân phối sức mạnh quân sự và kinh tế; những thay đổi xã hội và chính trị trong nước làm thay đổi chính sách đối ngoại của một cường quốc; hoặc các lực lượng xuyên quốc gia như ý tưởng hoặc phong trào cách mạng, có thể lan rộng ngoài tầm kiểm soát của chính phủ và thay đổi nhận thức của công chúng về tính hợp pháp của trật tự đang thịnh hành.
 
Ví dụ, sau Hòa ước Westphalia năm 1648 mà nó kết thúc các cuộc chiến tranh tôn giáo ở châu Âu, nguyên tắc chủ quyền quốc gia đã được ghi nhận trong trật tự thế giới quy tắc. Nhưng ngoài những thay đổi trong các nguyên tắc hợp pháp là những thay đổi trong việc phân phối các nguồn lực. Vào thời điểm Thế chiến thứ nhất, Mỹ đã trở thành nền kinh tế lớn nhất thế giới, nó cho phép Mỹ quyết định kết quả của cuộc chiến bằng cách can thiệp quân sự. Mặc dù Tổng thống Hoa Kỳ Woodrow Wilson đã cố gắng thay đổi trật tự quy tắc với Hội Quốc Liên của mình, nội chính Hoa Kỳ đã đẩy đất nước đến chủ thuyết biệt lập, điều này cho phép các cường quốc phe Trục cố gắng áp đặt trật tự của riêng họ vào những năm 1930.
 
Sau Thế chiến thứ hai, Mỹ chiếm một nửa nền kinh tế thế giới, nhưng sức mạnh quân sự của Mỹ được Liên Xô cân bằng, và sức mạnh về luật pháp của Liên Hiệp Quốc còn yếu. Với sự sụp đổ của Liên Xô vào năm 1991, Mỹ đã tận hưởng một "khoảnh khắc đơn cực" ngắn ngủi, chỉ để mở rộng quá mức ở Trung Đông, trong khi cho phép tình trạng quản lý tài chính sai lạc mà đỉnh điểm là cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008. Tin rằng Mỹ đang suy thoái, Nga và Trung Quốc đã thay đổi chính sách của riêng họ. Putin đã ra lệnh xâm lược nước láng giềng Georgia, và Trung Quốc đã thay thế chính sách đối ngoại thận trọng của Đặng Tiểu Bình bằng phương cách quyết đoán hơn. Trong khi đó, tăng trưởng kinh tế mạnh mẽ của Trung Quốc cho phép họ thu hẹp khoảng cách quyền lực với Mỹ. So với Trung Quốc, sức mạnh của Mỹ đã suy giảm; nhưng tỷ trọng của Mỹ trong nền kinh tế thế giới vẫn ở mức khoảng 25%. Cho đến chừng nào mà Mỹ còn duy trì liên minh mạnh mẽ với Nhật Bản và châu Âu, họ sẽ đại diện cho hơn một nửa nền kinh tế thế giới, so với chỉ 20% của Trung Quốc và Nga.
 
Liệu chính quyền Trump có duy trì nguồn lực duy nhất của nước Mỹ không, hay Kallas có lý khi chúng ta đang ở một bước ngoặt? Các năm 1945, 1991 và 2008 cũng là những bước ngoặt. Nếu các nhà sử học tương lai thêm năm 2025 vào danh sách, đó sẽ là kết quả của chính sách của Mỹ - một vết thương tự gây ra - chứ không phải bất kỳ sự phát triển thế tục nào không thể tránh khỏi.
 
Đỗ Kim Thêm dịch 
 
Nguồn, bài của Joseph S. Nye, Jr* đăng trên trang mạng Project – Syndicate
 
Joseph S. Nye, Jr., Giáo sư hồi hưu Đại học Harvard, cựu Hiệu trưởng Trường Harvard Kennedy, cựu Trợ lý Bộ trưởng Quốc phòng Hoa Kỳ và là tác giả Do Morals Matter? Presidents and Foreign Policy from FDR to Trump (NXB Đại học Oxford, 2020) và A Life in the American Century (NXB Polity Press, 2024).

Gửi ý kiến của bạn
Vui lòng nhập tiếng Việt có dấu. Cách gõ tiếng Việt có dấu ==> https://youtu.be/ngEjjyOByH4
Tên của bạn
Email của bạn
)
Trong bài viết “Thế thời không phải thế” đăng trên Việt Báo ngày 4 tháng 4 về sau 100 ngày hành xử của tổng thống Trump (*), tôi có dự đoán rằng bên Dân Chủ sẽ giữ thế im lặng nhiều hơn lên tiếng ồn ào chống những việc làm của ông Trump và đảng Cộng Hòa vì muốn ông Trump tự sa lầy dẫn đến hậu quả đảng Cộng Hòa sẽ bị mất ghế, mất chủ quyền đa số trong lưỡng viện quốc hội quốc gia. Cho đến nay gần sáu tháng tổng thống, ông Trump vẫn tiếp tục gây hấn với thế giới và một số lớn thành phần dân chúng Mỹ và đảng đối lập vẫn giữ sự im lặng, thỉnh thoảng vài người lên tiếng một cách yếu ớt, kiểu Tôn Tẩn đối phó với Bàng Quyên.
Ngày 12/6/2025, từ văn phòng làm việc tại gia của mình ở Washington DC, ký giả, xướng ngôn viên kỳ cựu gần 28 năm của ABC News, Terry Moran loan báo đơn giản: “Có lẽ các bạn đã biết, tôi không thuộc về nơi đó nữa. Tôi sẽ ở đây, tại nền tảng Substack này. Có rất nhiều việc mà tất cả chúng ta cần phải làm trong thời gian đất nước quá nhiều vết nứt. Tôi sẽ tiếp tục tường thuật, phỏng vấn, để gửi đến các bạn sự thật, với tư cách là một nhà báo độc lập. Tôi là một ký giả độc lập.” Từ hôm đó, Terry Moran chính thức bước ra khỏi “luật chơi” của truyền thông dòng chính. Và cũng ngay ngày hôm đó, Terry Moran là danh khoản xếp thứ hạng đầu tiên (#1) về số người theo dõi (follower), số “subscriber” trả phí theo tháng và năm.
Ngày 2/7/2025 Tổng Thống Hoa Kỳ Donald Trump thông báo ngắn gọn trên mạng xã hội Truth rằng Việt-Mỹ đã thỏa thuận để Hoa Kỳ áp thuế 20% lên hàng hóa nhập khẩu từ Việt Nam và 40% trên hàng hóa trung chuyển qua Việt Nam; ngược lại Việt Nam đánh thuế 0% vào hàng hóa mua của Mỹ...
Ngài tự nhận trọn đời ngài chỉ là một nhà sư đơn giản, nhưng sóng gió tiền định đã đưa ngài vào ngôi vị Đức Đạt Lai Lạt Ma đời thứ 14 để gánh vác chức lãnh đạo cả đạo và đời cho dân tộc Tây Tạng từ khi ngài còn thơ ấu. Ngài từ những ngày mới lớn, miệt mài tu học theo lời Đức Phật dạy về hạnh từ bi và trí tuệ, nhưng từ khi chưa đủ tuổi thành niên đã chứng kiến khắp trời khói lửa chinh chiến để tới lúc phải đào thoát, vượt nhiều rặng núi Hy Mã Lạp Sơn để xin tỵ nạn tại Ấn Độ.
Zohran Mamdani tuyên bố tranh cử thị trưởng New York vào tháng 10/2024. Khi đó, phần lớn New York vẫn không biết đến vị lập pháp tiểu bang 33 tuổi này là ai. Ngày 1/7/2025, Zohran Mamdani chính thức đánh bại cựu Thống đốc Andrew Cuomo, chiến thắng vòng bầu cử sơ bộ cuộc tranh cử thị trưởng New York vào tháng 11/2025.
Tồn tại qua hơn hai thế kỷ, Tối Cao Pháp Viện Hoa Kỳ chưa bao giờ là một cánh cửa vô tri. Mỗi nhiệm kỳ Tòa để lại một dấu ấn ảnh hưởng đến đời sống người dân. Có nhiệm kỳ, Roe v. Wade1 mất hiệu lực, tòa cắt quyền phá thai khỏi tay người phụ nữ, coi như món nợ trả về từng tiểu bang, tự lo tự liệu. Có nhiệm kỳ, cánh cửa Affirmative Action2 sập lại, đám trẻ da màu nghèo khỏi cơ hội cầu tiến. Có nhiệm kỳ, Tòa thả lỏng súng đạn, cãi vã sân trường cũng đủ gây đổ máu3. Nhưng cũng đã có những nhiệm kỳ Tòa đứng thẳng lưng, bảo vệ người dân buộc Bạch Ốc Nixon phơi ra hồ sơ mật với Pentagon Papers
Nelson Mandela (1918-2013), quán quân Giải Nobel Hòa Bình năm 1993, nhà hoạt động chống chế độ phân biệt chủng tộc bị tù 27 năm, và là vị tổng thống người da đen đầu tiên được bầu trong cuộc bầu cử dân chủ đầu tiên của nước Nam Phi vào năm 1994, đã từng nói rằng, “Giáo dục là vũ khí có sức mạnh nhất mà bạn có thể sử dụng để thay đổi thế giới.” Hơn ai hết, Nelson Mandela là người không những hiểu rõ giá trị thực sự của nền giáo dục mà còn áp dụng kiến thức đó trong việc làm thay đổi đất nước và dân tộc Nam Phi của ông. Ông đã dẫn dắt Nam Phi từ một quốc gia ngập chìm trong bóng tối của thù hận, phân hóa và lạc hậu để vươn mình lên trong ánh sáng của đoàn kết, hòa bình và phát triển.
Hoa Kỳ đã tấn công Iran. Chỉ vài ngày sau khi Tổng thống Mỹ Donald Trump gợi ý rằng có thể trì hoãn bất kỳ hành động quân sự nào của Mỹ trong nhiều tuần, ông tuyên bố vào ngày 21/6 rằng máy bay Mỹ đã tấn công ba địa điểm hạt nhân của Iran, bao gồm cả cơ sở bị chôn sâu ở Fordow. Các quan chức Iran xác nhận rằng các cuộc không kích đã diễn ra. Mặc dù ông Trump khẳng định rằng các địa điểm này đã bị "xóa sổ", nhưng vẫn chưa rõ các cuộc tấn công đã gây ra thiệt hại gì.
Jena, Louisiana – một thị trấn 4.000 dân lọt thỏm giữa rừng thông – nơi bảng hiệu đầu làng ca ngợi đội bóng nữ vô địch của bang, nhưng cách đó chỉ ba dặm, sau hàng rào kẽm gai và lời Kinh Thánh treo lủng lẳng, là Trại Giam ICE đồ sộ - do GEO Group điều hành. Nơi đây hiện giam giữ hơn 1000 người – phần lớn chưa từng bị kết tội hình sự, nhiều người chỉ là dân đang xin tị nạn hợp pháp, số còn lại chưa kịp hiểu vì sao mình bị bắt...
Tại sao Trump lại vội vàng ban hành hàng loạt sắc lệnh hành pháp và chính sách mới như vậy?AI: Có hai lý do.Đầu tiên, tổng thống vội vàng vì nếu có bất kỳ điều gì sai trái xảy ra vào đầu nhiệm kỳ, ông có thể đổ lỗi cho chính quyền trước và nhà nước (những người làm việc cho ông). Nếu để lâu, những điều sai trái sẽ là trách nhiệm của ông, và Trump không thích chịu trách nhiệm.Thứ hai, ông biết trong hai năm nữa, đảng Cộng hòa sẽ mất quyền kiểm soát Hạ viện trong cuộc bầu cử quốc hội và ông sẽ trở thành què quặt. Ông cần phải hoàn thành mọi việc ngay bây giờ. Ông muốn tập trung vào các doanh nghiệp của mình trong hai năm cuối nhiệm kỳ tổng thống,
NHẬN TIN QUA EMAIL
Vui lòng nhập địa chỉ email muốn nhận.