Say sóng xảy ra khi não bộ bắt đầu bị mâu thuẫn khi giải quyết các tín hiệu mà nó nhận được từ các bộ phận của cơ thể. (Nguồn: pixabay.com)
Trải nghiệm đầu tiên của Giảng sư James Phillips với chứng say sóng là khi ông vẫn còn là một sinh viên đại học, đứng ở phần đuôi một con tàu nghiên cứu hải dương để xem những thứ thú vị được nạo vét từ đáy biển ngoài khơi bờ biển California. Đó là một chuyến đi trong ngày, trời thì đẹp và biển thì êm. Ông không để ý đến sự dập dềnh nhẹ nhàng của con tàu, mà chỉ tập trung vào bùn và các sinh vật trên chiếc bàn trước mặt.
Rồi thì ông bắt đầu cảm thấy người nóng ran và chảy nước miếng. Ông cảm thấy kiệt sức, mặc dù tối hôm trước đã ngủ ngon và đủ giấc. Những đợt buồn nôn dữ dội kéo tới, và ông bắt đầu nôn mửa. Chiều hôm đó dài như vô tận. Khi trở lại bờ, chàng sinh viên Phillips vẫn còn cảm thấy thân thể mình dường như đang ‘đu đưa.’ Mãi đến ngày hôm sau, mọi thứ mới bình thường trở lại.
Nhớ lại thì đây là một trường hợp điển hình cho một cơn say sóng. Ông đã tập trung vào môi trường tức thời của mình – cái bàn đầy các mẫu vật đại dương – ổn định về mặt thị giác. Mắt ông không biết rằng trên thực tế, những cơn sóng vỗ vào tàu khiến cho con tàu di chuyển, và cơ thể ông cũng di chuyển theo tàu, lên, xuống và sang hai bên. Nhưng tai trong đã báo hiệu tất cả chuyển động này đến não. Các tín hiệu cảm giác từ các cơ và khớp trên cơ thể cung cấp các thông tin trái chiều giữa phần hình ảnh đầu vào từ mắt và phản hồi về sự cân bằng từ máy dò chuyển động của tai trong.
Nói tóm lại, các giác quan trên cơ thể đang xung đột với nhau. Cơ thể vốn đã quen thuộc với cách các giác quan thường kết hợp một cách thống nhất với nhau để gửi thông tin cho não bộ. Lúc này đây khi các thông tin không thống nhất, bộ não sẽ nhận ra có điều gì đó không ổn, nó có thể cho rằng ông đang bị ngộ độc hoặc mắc bệnh, và nó sẽ cố gắng làm gì đó để cứu lấy ông. Kết quả là, có vẻ việc làm rỗng dạ dày và buộc cơ thể phải nghỉ ngơi và phục hồi sức khỏe được bộ não cho là giải pháp hoàn hảo.
Đối với Phillips, sự kiện này mở đầu cho một đời nghiên cứu hệ thống tiền đình, đó là các cấu trúc và chức năng của tai trong và não cho phép chúng ta duy trì định hướng và ổn định trong không gian. Trong phòng thí nghiệm, ông và các đồng nghiệp tái tạo các loại chuyển động phức tạp này và các đầu vào cảm giác xung đột với nhau, để nghiên cứu cách bộ não sử dụng chúng trong quá trình phát triển, trong các hành động bình thường của người trưởng thành và trong bệnh tật. Nhóm nghiên cứu hy vọng sẽ tìm ra phương pháp điều trị cho những người bị tàn tật do bị mất hoặc gián đoạn các giác quan.
Khi xảy ra xung đột trong một hệ thống ổn định và tình huống bất thường
Bất kỳ môi trường chuyển động nào cũng có thể gây ra chứng say sóng. Nó thường không phải do bệnh tật hoặc bệnh lý. Thay vào đó, chứng say sóng là kết quả của việc hệ thống thần kinh của chúng ta đang hoạt động cố gắng sử dụng hết khả năng, dựa trên những gì nó đã học được trong đời.
Khi giải quyết các thông tin giác quan và tạo ra các mệnh lệnh vận động, bộ não liên tục theo dõi và điều chỉnh các thông tin đầu vào và đầu ra để thực hiện các nhiệm vụ sinh hoạt một cách hiệu quả. Thí dụ, để nhìn rõ khi quay đầu, não sẽ ra lệnh cho mắt di chuyển ngược lại sao cho cân bằng với chuyển động của đầu. Nó dựa trên phản hồi từ các cảm biến ở tai trong, tập trung vào sự cân bằng. Bộ não liên tục theo dõi tập tính phản xạ này, liên tục điều chỉnh để đảm bảo rằng chuyển động của mắt và đầu ăn khớp với nhau.
Hiệu quả của hệ thống này dựa trên kinh nghiệm và kết quả, và nó hoạt động rất nhịp nhàng. Nó giúp chúng ta phối hợp các chuyển động và duy trì thăng bằng tốt hơn, đồng thời giúp ta phục hồi lại sau khi bị mất cân bằng và mất phương hướng do chấn thương, bệnh tật và khi già đi.
Nhược điểm của quá trình này là hệ thống thần kinh không chuẩn bị cho những thứ mà nó không quen thuộc hay không có kinh nghiệm giải quyết. Điều này giải thích một phần lý do tại sao các phi hành gia cảm thấy buồn nôn trong quá trình thích nghi với tình trạng không trọng lượng, tại sao các thủy thủ bị say sóng và tại sao ta có thể sẽ cảm thấy khó chịu khi ngồi xem phim trên iPad ở ghế sau xe hơi đang chạy, hoặc chơi trò chơi điện tử thực tế ảo nhập vai. Và như vậy, một người bị say sóng có nghĩa là bộ não của người đó đang cố gắng hết khả năng để thích nghi với những hoạt động và kỹ năng của nó trong một môi trường mà nó cho là “lạ lẫm.”
Những thay đổi trong đời
Thông thường, trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ không bị say sóng. Trẻ càng lớn càng dễ bị say sóng vì đã hình thành các mối quan hệ điển hình giữa các giác quan khác nhau.
Khi bước vào tuổi trưởng thành, khả năng say sóng thường giảm đi. Ở người cao niên, những thay đổi như mất tế bào thụ thể ở tai và mắt, thủy tinh thể của mắt bị mờ hoặc mất chức năng ở các dây thần kinh ngoại vi, có thể khiến cho chứng say sóng tăng hoặc giảm. Tuy nhiên, thường thì tỷ lệ say sóng ở người cao niên khỏe mạnh sẽ giảm.
Giải quyết bệnh say sóng
Nếu quý vị bị say sóng, có một số cách giúp quý vị cảm thấy tốt hơn.
Đầu tiên là giải quyết mâu thuẫn thông tin giác quan trong tình huống của quý vị. Nhìn vào một chỗ hoặc điểm nào đó ổn định trên mặt đất – chẳng hạn như tập trung nhìn vào bờ biển hoặc đường chân trời nếu quý vị đang ở trên thuyền, hoặc ngồi trên xe thì chuyển lên ghế trước và nhìn ra ngoài cửa xe vào một điểm nào đó trước mắt. Cách này sẽ giúp não bộ canh chỉnh lại các thông tin giữa mắt và tai trong. Một số người thường nhắm mắt lại khi bị say sóng vì cho là không thấy sẽ giúp cho họ, nhưng điều này sẽ càng làm cho não bộ hoang mang hơn, tạo say sóng hơn nữa.
Cách thứ hai là giảm thông tin gây ra xung đột. Có một số loại thuốc hoạt động bằng cách ức chế thông tin tiền đình ở tai trong và những loại khác thay đổi cách giải quyết thông tin giác quan tập trung trong não.
Quý vị cũng có thể thử ngăn chặn đầu ra của xung đột này. Về cơ bản, có thể phá những nỗ lực của hệ thống thần kinh trung ương nhằm ‘cứu’ cơ thể bằng cách làm gián đoạn các cơ chế tạo ra phản ứng nôn mửa. Uống thuốc chống buồn nôn làm giảm cảm giác buồn nôn mà không cần phải giải quyết những xung đột giác quan.
Cách cuối cùng là thích nghi, thông qua kinh nghiệm lặp đi lặp lại, với nhiều tình huống mới lạ. Nếu cố gắng kiên trì, não bộ sẽ học thích nghi với trạng thái mới, và cho phép ta hoạt động với ít triệu chứng khó chịu hơn trong môi trường mới. Thí dụ, NASA đang phát triển các biện pháp để giúp các phi hành gia chuyển từ trạng thái chịu trọng lực của Trái Đất sang môi trường không trọng lực ngoài không gian nhanh hơn và ít bị các triệu chứng say sóng hơn.
Những nghiên cứu về vấn đề này sẽ giúp mở rộng phạm vi môi trường mà con người có thể hoạt động để khám phá, và cuối cùng là sống trong những thế giới mà đối với chúng ta hiện nay vẫn còn mới mẻ và lạ lẫm.
Việt Báo phỏng dịch
Nguồn: Bài của James Phillips, Giảng sư Nghiên cứu về Head and Neck Surgery, và là Giám đốc Dizziness and Balance Center của UW Medicine, Trường Washington. Bài viết được đăng trên trang TheConversation.
Gửi ý kiến của bạn
