Gần như tất cả phụ nữ đều bị bốc hỏa mặt (hay những cơn nóng bừng khó chịu – hot flashes) khi bước vào thời kỳ mãn kinh (menopause). Các chuyên gia nghiên cứu đã tìm ra nguyên nhân gây ra chúng – mở đường cho loại phương pháp điều trị mới đầu tiên kể từ năm 1941. (Nguồn: pixabay.com)
Hầu hết phụ nữ trải qua thời kỳ mãn kinh đều đã quá quen thuộc với các cơn bốc hỏa mặt (hay những cơn nóng bừng khó chịu – hot flashes). Những cơn nóng bừng khó chịu đột ngột kéo đến và nhiệt độ tăng nhanh, thường kèm theo đổ mồ hôi, tim đập nhanh, chóng mặt, mệt mỏi và/hoặc lo lắng. Chúng khiến cho các bà, các mẹ bị mệt mỏi, suy nhược hơn nhiều chứ không ‘chớp nhoáng’ như tên gọi của chúng (flashes).
Có tới 80% phụ nữ gặp phải những cơn nóng khó chịu này trong thời kỳ mãn kinh, thời điểm mà nồng độ hormone estrogen dao động rồi giảm mạnh, dẫn đến việc chấm dứt kinh nguyệt vĩnh viễn cũng như không còn khả năng sinh sản tự nhiên. Giáo sư đã nghỉ hưu Naomi Rance cho biết, các cơn nóng khó chịu bắt chước cách cơ thể tự làm mát khi bị quá nóng, chỉ là “sự kích hoạt không phù hợp” bởi vì nhiệt độ cơ thể vẫn ở mức bình thường. Naomi Rance từng là giáo sư về bệnh lý thần kinh tại Trường University of Arizona College of Medicine và là người tiên phong trong nghiên cứu về các cơn hot flashes.
Triệu chứng mãn kinh này còn được gọi là các ‘cơn bốc hỏa’ (hot flushes) và triệu chứng bệnh mạch máu (vasomotor symptoms). Từ lâu đây là vấn đề khiến các khoa học gia bối rối, bởi vì họ không hiểu được chính xác nguyên nhân gì khiến cơ thể người phụ nữ đột nhiên cảm thấy nóng. Nhưng gần đây, các chuyên gia nghiên cứu đã xác định được một nhóm tế bào thần kinh ở Vùng Dưới Đồi (Hypothalamus) của não chịu trách nhiệm kích hoạt những cơn nóng khó chịu này.
Nanette Santoro, trưởng khoa Sản-phụ khoa tại Trường University of Colorado School of Medicine và là chuyên gia nghiên cứu lâu năm về thời kỳ mãn kinh cho biết: “Chúng ta vẫn luôn nói các cơn hot flashes xảy ra do vùng dưới đồi bị trục trặc, điều đó đúng. Nhưng giờ đây, chúng ta sẽ hiểu được chi tiết về lý do tại sao nó lại như vậy.”
Một loại thuốc ngăn chặn tác dụng của các tế bào thần kinh này hiện đang được Cơ Quan Kiểm Soát Thực-Dược Phẩm (FDA) xem xét. Nếu được chuẩn thuận, nó có thể là lựa chọn điều trị không dùng nội tiết tố vào đầu năm 2023. Hiện tại, phương pháp điều trị chính là liệu pháp hormone mãn kinh (menopausal hormone therapy) để phục hồi một số estrogen, nhưng không phải ai cũng có thể sử dụng các loại thuốc này an toàn.
Stephanie Faubion, giám đốc Mayo Clinic Center for Women’s Health và là giám đốc y tế của North American Menopause Society (NAMS), cho biết loại thuốc mới “sẽ là loại thuốc mới đầu tiên dành riêng cho các cơn bốc hỏa mặt” kể từ khi phương pháp điều trị dựa trên estrogen Premarin ra đời vào năm 1941.
Không chỉ là khó chịu
Phụ nữ sẽ phải chịu đựng các cơn hot flashes từ vừa đến nặng trong khoảng bốn năm, một số người phải chịu đựng trong một thập niên. Những con số này đặc biệt rõ rệt đối với người gốc da đen và người Mỹ bản địa. Genevieve Neal-Perry, trưởng khoa sản-phụ khoa tại University of North Carolina School of Medicine cho biết: “Phụ nữ gốc da màu có xu hướng khởi phát sớm hơn, kéo dài hơn và bốc hỏa mặt thường xuyên nhất, vì vậy gánh nặng họ phải chịu lớn hơn nhiều.” Riêng phụ nữ bị béo phì, dù thuộc bất kỳ dân tộc nào, cũng sẽ dễ bị hơn.
Sau khi một cơn nóng khó chịu qua đi – thường kéo dài từ 30 giây đến 5 phút và xuất hiện nhiều lần trong ngày – nó vẫn để lại những khó khăn, chật vật. Bà Santoro giải thích: “Có thể nó sẽ để lại cảm giác khập khiễng, khiến ta cảm thấy hơi kiệt sức.” Những cơn hot flashes xảy ra vào ban đêm đặc biệt có vấn đề, vì chúng làm gián đoạn giấc ngủ.
Theo Faubion, phụ nữ thường bước vào thời kỳ mãn kinh trong những năm mà họ đang ở đỉnh cao của sự nghiệp. Điều này khiến cho các triệu chứng cũng trở thành gánh nặng trong nghề nghiệp của họ. Trong một cuộc khảo sát ở Anh, gần 2/3 phụ nữ đang đi làm với độ tuổi từ 45 đến 55 cho biết các triệu chứng mãn kinh khiến họ kém tập trung hơn; và hơn một nửa số người tham gia khảo sát cho biết họ bị mất kiên nhẫn với đồng nghiệp và khách hàng. Faubion nói: “Có nhiều phụ nữ bị mất việc làm, phải thay đổi công việc và mất đi cơ hội thăng tiến bởi vì những triệu chứng này.”
Những cơn nóng bừng khó chịu xảy ra dai dẳng và thường xuyên cũng có thể là điềm báo cho sức khỏe kém. Một số nghiên cứu cho thấy những triệu chứng này có liên quan đến việc tăng nguy cơ phát triển bệnh tim mạch, bao gồm đau tim, đột quỵ hoặc suy tim.
Tế bào thần kinh bất thường
Việc tìm hiểu về các cơn hot flashes của Rance bắt đầu từ ba thập niên trước, khi bà đang kiểm tra các vi phẫu não bộ của phụ nữ trước và sau mãn kinh để tìm ra những thay đổi ở vùng dưới đồi. Vùng dưới đồi (hypothalamus) cùng với tuyến yên thúc đẩy quá trình rụng trứng và giải phóng hormone giới tính, kiểm soát quá trình sinh sản. Bà nhận thấy có một nhóm tế bào thần kinh bị phồng lên ở phụ nữ sau mãn kinh. Bà nhớ lại: “Tôi không biết chúng là gì và tại sao chúng ngày càng lớn hơn.”
Rance đã sớm xác định được các thụ thể estrogen trên các tế bào thần kinh. Cho nên bà đưa ra giả thuyết rằng sự vắng mặt của estrogen có thể đóng một vai trò trong việc mở rộng kích thước và thay đổi mức độ hoạt động của nhóm tế bào thần kinh này sau khi mãn kinh. Cuối cùng, phòng thí nghiệm của bà đã xác định được ba loại protein tín hiệu được sản xuất bởi các tế bào thần kinh này: Hai loại, Kisspeptin và Neurokinin B, được phát hiện có vai trò quan trọng trong khả năng sinh sản; loại thứ ba là Dynorphin. Bộ ba này được đặt tên theo các chữ cái đầu tiên của chúng, là các tế bào thần kinh KNDy – đọc nghe như Candy (kẹo).
Nghiên cứu trên động vật của Rance đã cho thấy cách các tế bào thần kinh KNDy này điều chỉnh nhiệt độ. Bà nói: “Các tế bào thần kinh gửi các sợi trục (axon*) đến các khu vực kiểm soát nhiệt độ cơ thể ở vùng dưới đồi. Bởi vì chúng vô cùng nhạy cảm với nồng độ estrogen, nên khi lượng hormone này giảm, hoạt động của tế bào thần kinh KNDy sẽ tăng lên.”
*Sợi trục (axon): là sợi thần kinh đơn dài, làm nhiệm vụ truyền tín hiệu từ thân tế bào tới tế bào thần kinh khác hoặc tới tế bào cơ. Đường kính của các axon thường có kích thước khác nhau, dao động từ từ 0.5 μm – 22 μm. Dọc axon được bao bọc bởi một lớp vỏ myelin, tạo thành bởi các tế bào Schwann.
Những chuyên gia nghiên cứu khác nghiên cứu trên các loài gặm nhấm cũng cho rằng các tế bào thần kinh có liên quan đến những cơn nóng bừng khó chịu. Neal-Perry kể lại: Thử thách đầu tiên là tìm hiểu khi nào một con chuột đang bị một cơn hot flases, bởi vì đâu thể nào đi hỏi nó có đang bị hay không.
Để giải quyết vấn đề, phòng thí nghiệm của Neal-Perry đã phát triển một bề mặt đặc biệt gọi là đường nhiệt (thermocline), có một đầu mát và đầu kia ấm. Ở phía đầu ấm, những con chuột được tiêm nước muối giả dược vẫn ở đó. Nhưng những con khác được tiêm capsaicin – một hợp chất trong ớt có thể gây ra những cơn nóng khó chịu ở người và động vật – vội vàng chạy đến bên đầu mát để bớt nóng. Cuối cùng, một nhóm chuột thứ ba, được cho dùng một loại thuốc kích hoạt các thụ thể neurokinin trên các tế bào thần kinh KNDy. Giống như capsaicin, loại thuốc này khiến những con chuột nhanh chóng chạy đến phía mát hơn, cho thấy chúng đã bị những cơn hot flashes.
Các nghiên cứu sau đó đã khẳng định tầm quan trọng của neurokinin trong việc gây ra các cơn hot flashes ở phụ nữ. Neal-Perry nói: “Trong thập niên qua, cuối cùng chúng tôi đã có thể ghép các mảnh ghép lại với nhau thành một bức tranh.”
Chặn peptide sẽ chặn được các cơn hot flashes
Trong những năm qua, các công ty đã bắt đầu thử nghiệm các loại thuốc chặn các thụ thể trên tế bào thần kinh KNDy để giảm các cơn hot flashes. Theo bà Santoro, không giống như liệu pháp hormone mãn kinh liên quan đến estrogen, phương pháp hiện nay “là một viên đạn nhắm thẳng vào mục tiêu gây ra vấn đề.”
Một thử nghiệm lâm sàng nhỏ ở giai đoạn 2 cho thấy, đối với những phụ nữ mỗi ngày phải trải qua từ bảy cơn hot flashes trở lên, khi sử dụng loại thuốc uống fezolinetant hàng ngày để chặn thụ thể neurokinin, có thể giảm 45% các cơn nóng khó chịu hàng tuần.
Tại North American Menopause Society vào tháng 10, Neal-Perry đã trình bày những phát hiện sơ bộ từ thử nghiệm giai đoạn 3 nghiên cứu về fezolinetant. Nghiên cứu của bà được thực hiện với hơn một ngàn phụ nữ, và chưa được công bố trên tạp chí y khoa nào. Theo báo cáo của bà, những phụ nữ sử dụng thuốc fezolinetant sẽ trải qua ít hơn từ hai đến bốn cơn hot flash mỗi ngày so với những người dùng giả dược. Neal-Perry cho biết những cải tiến được thực hiện ngay trong và suốt những năm thực hiện nghiên cứu. Bà lưu ý rằng loại thuốc này cũng có hiệu quả không kém đối với phụ nữ gốc da màu, những người chịu gánh nặng bốc hỏa mặt nặng hơn và khó điều trị hơn.
Một loại thuốc khác có thể ngăn chặn hoạt động của KNDy là elinzanetant, hiện cũng đang được thử nghiệm ở giai đoạn 3.
Thử nghiệm lâm sàng một loại thuốc thứ ba, là pavinetant, đã bị dừng lại vì nó gây ra các vấn đề về gan. Neal-Perry cho biết fezolinetant và elinzanetant không gây ra mối lo ngại tương tự. Theo kết quả được trình bày tại NAMS, trong nghiên cứu về fezolinetant, than phiền phổ biến nhất là những cơn đau đầu thoáng qua.
Cái gật đầu của FDA đối với thuốc chặn KNDy sẽ mang lại lợi ích đặc biệt cho những phụ nữ mãn kinh không thể hoặc không muốn sử dụng liệu pháp hormone. Dù hướng dẫn của NAMS nhấn mạnh rằng các phương pháp điều trị dựa trên estrogen qua đường uống hoặc qua da là an toàn đối với hầu hết phụ nữ dưới 60 tuổi mãn kinh trong thập niên qua. Nhưng nó không an toàn với phụ nữ lớn tuổi hoặc những người có nguy cơ bị ung thư vú, bệnh tim, đột quỵ, hoặc rối loạn đông máu.
Theo bà Neal-Perry, trong tương lai, ngoài phụ nữ mãn kinh, phương pháp mới cũng sẽ có lợi cho những người khác, bao gồm nam giới đang sử dụng thuốc điều trị ung thư tuyến tiền liệt và phụ nữ đang dùng thuốc tamoxifen để thuyên giảm bệnh ung thư; đây cũng là những nạn nhân của các cơn hot flashes bởi vì hiệu ứng phụ của thuốc mà họ đang sử dụng. Và bởi vì các tế bào thần kinh KNDy có tham gia vào việc điều chỉnh sự rụng trứng, nên cuối cùng chúng có thể mở ra một con đường mới cho các phương pháp điều trị vô sinh. Nghiên cứu ban đầu trên động vật cho thấy vai trò của tế bào thần kinh trong hội chứng buồng trứng đa nang (polycystic ovary syndrome) do hormone gây ra, có thể dẫn đến vô sinh.
Cuối cùng thì sự nhầm lẫn khoa học đằng sau những cơn hot flashes đã được giải quyết. Các chuyên gia về sức khỏe phụ nữ rất vui mừng trước một loại thuốc mới đầy tiềm năng. Bà Santoro nói: “Có nhiều cách thì bao giờ cũng tốt hơn là chỉ có một cách.”
Việt Báo phỏng dịch theo bài viết “Is it possible to cure hot flashes? We may be getting closer” của Meryl Davids Landau, được đăng trên trang NationalGeographic.
Gửi ý kiến của bạn
