Bài phỏng vấn Zhang Yunhua của Sabine Peschel
Về mặt ngoại giao, Trung Quốc đóng một vai trò quan trọng bên cạnh Nga trong cuộc chiến Ukraine. Điều này đưa tới những hậu quả chính trị nào cho Trung Quốc, trong nước cũng như toàn cầu, và người khổng lồ châu Á rút ra bài học gì từ cuộc chiến tranh này? Một đánh giá của nhà khoa học chính trị Zhang Junhua.
Thế đứng và vai trò của Trung Quốc
Trong giai đoạn đầu, Trung Quốc là nước ủng hộ rất tích cực hoạt động quân sự của Nga. Mọi chuyện bắt đầu với cuộc gặp gỡ giữa Tập Cận Bình và Putin trong Thế vận hội mùa đông tháng 2 năm 2022. Không lâu trước đó, hai nguyên thủ quốc gia Vladimir Putin và Tập Cận Bình đã ra một tuyên bố chung, trong đó đề cao tình hữu nghị song phương vô bờ bến giữa Nga và Trung Quốc.
Lý do từ đâu?
Khi Tập Cận Bình lên nắm quyền vào năm 2012/13, ban đầu ông ta không mấy chú ý đến Nga. Vào thời điểm đó, ông muốn hợp lực với Mỹ, với quan niệm rằng hai cường quốc sẽ đóng vai trò hàng đầu trên thế giới. Ý tưởng về một thế giới lưỡng cực này đã không gặp nhiệt tình từ Tổng thống Mỹ Obama. Tuy nhiên, ông Tập tiếp tục cho rằng Mỹ sẽ vẫn thân thiện với Trung Quốc. Ông cũng cho rằng Trung Quốc có thể hưởng lợi dài hạn từ việc phương Tây, đặc biệt là Đức, sẵn sàng chuyển giao công nghệ. Trễ nhất là với chính quyền Trump, Tập Cận Bình đã nhận thấy suy nghĩ này là sai lầm và quay sang tiếp cận Nga.
Kể từ đó, Tập đã gặp Putin nhiều lần – một con số đáng kinh ngạc: 40 lần trong 17 năm qua.
Cả hai nhanh chóng cảm mến nhau, họ có những điểm giống nhau, và vui vẻ chúc nhau sinh nhật. Putin ngưỡng mộ những thành tựu kinh tế to lớn của Trung Quốc, và Tập ngưỡng mộ Putin về quyết tâm và cứng rắn đối với phương Tây. Bối cảnh này đã mở đường cho những thỏa thuận mà Trung Quốc đạt được với Nga vào tháng Hai năm nay.
Những thỏa thuận Trung Quốc và Nga đạt được vào tháng 2/2022
Những thỏa thuận này nằm trong thông cáo chung về "Hợp tác không biên giới" song phương. Ngay khi đó, thấy trước rằng phương Tây sẽ áp đặt các biện pháp trừng phạt nghiêm khắc đối với Nga, Putin đặt niềm tin vào Trung Quốc là một đối tác đáng tin cậy. Do đó, các thỏa thuận song phương sâu rộng đã được ký kết, bao gồm một thỏa thuận về cung cấp dầu khí trong tương lai.
Trước Thế vận hội, Tập Cận Bình có lẽ cũng không được thông báo rõ ràng và chính xác về cuộc tấn công của Putin, nhưng Tập đã được loan báo ý định. Biết rằng phương Tây sẽ đáp trả bằng các biện pháp trừng phạt nếu nổ ra chiến tranh, Tổng thống Nga đã đến Trung Quốc với ý định tìm biện pháp đối phó. Chính phủ Trung Quốc trước đây đã không đặt vấn đề về NATO. Nhưng vì lý do ý thức hệ – có chung thái độ thù địch với phương Tây, chế độ chuyên quyền, chủ nghĩa dân tộc – ông Tập đã quyết định ủng hộ quan điểm của Putin, không những chỉ trích NATO mà còn sử dụng các phương tiện truyền thông Trung Quốc để sỉ nhục Liên minh quân sự phương Tây. Giọng điệu này đã trở thành một phần quan trọng trong công tác tuyên truyền của Trung Quốc.
Tổng thống Nga Vladimir Putin và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình gặp nhau khi bắt đầu Thế vận hội Mùa đông vào ngày 4/2/2022 tại Bắc Kinh. Hình chụp lại.
Sự phụ thuộc kinh tế giữa Trung Quốc và Nga
Một gói dự án lớn đã được sửa sọan cho nhiều năm: Đó là cái-gọi-là quá trình thay thế đồng đô la, có nghĩa là đồng đô la sẽ bị mất dần địa vị tiền tệ chủ chốt trong dài hạn. Vì Putin đã thấy trước hậu quả của các lệnh trừng phạt trong lĩnh vực tài chính, nên chủ đề này đặc biệt quan trọng đối với ông. Đó là lý do tại sao ông đến Trung Quốc để thỏa thuận các giao dịch trong tương lai nên được thực hiện bằng đồng rúp hoặc đồng nhân dân tệ. Trên thực tế, sự phát triển đồng nhân dân tệ, một trong những loại tiền tệ nhỏ trên thế giới, đang ngày càng tăng ảnh hưởng. Hiện tại, đồng nhân dân tệ chiếm khoảng 2% tổng số tiền tệ toàn cầu, nhưng xu hướng là trong hai hoặc ba năm nữa, nó có thể lên tới 7%.
Nga đã là nhà cung cấp dầu khí lớn thứ ba của Trung Quốc. Thỏa thuận được ký kết vào tháng Hai vừa qua có hiệu lực trong 25 năm tiếp theo và dự kiến Trung Quốc sẽ mua dầu và khí đốt từ Nga với khối lượng 100 tỷ euro.
Phụ thuộc kinh tế lẫn nhau có ảnh hưởng quyết định trên vị thế của Trung Quốc đối với cuộc chiến tranh xâm lược của Nga. Trung Quốc cần Nga như một đối tác. Nếu không, bản thân Trung Quốc cũng có thể bị cô lập, điều mà Tập Cận Bình không muốn. Thêm vào đó là niềm tin mù quáng của phía Trung Quốc rằng Nga đang và sẽ vẫn hùng mạnh về mặt quân sự. Đó là lý do quan trọng khiến Trung Quốc chỉ trích gay gắt NATO sau cuộc họp và có lập trường cứng rắn như vậy đối với phương Tây. Trung Quốc có lòng tin mãnh liệt rằng Nga sẽ chiến thắng trong bất kỳ cuộc xung đột nào, dù dưới hình thức nào.
Trong bối cảnh Trung Quốc muốn thay thế than bằng khí đốt trong dài hạn, Tập Cận Bình đang tin tưởng vào việc Nga sẽ đáp lại sự hỗ trợ của Trung Quốc bằng cách bán khí đốt với giá rẻ và dễ dãi cho Bắc Kinh.
Tập Cận Bình sẽ ủng hộ Putin tới mức nào?
Từ cuối tháng 3, Trung Quốc đã thay đổi luận điệu của mình khi Tập nhận thấy thành qủa chiến tranh của Nga không mấy tốt. Kể từ đó, Trung Quốc chùn bước, giảm cứng rắn về mặt ngoại giao đối với phương Tây và đổi giọng, khoa trương thái độ trung lập của mình trong cuộc chiến Ukraine. Tiếc thay đó chỉ là những lời ngụy biện. Trên thực tế, Trung Quốc ủng hộ Nga ở mức độ lớn, chỉ không mạo hiểm quá nhiều. Vì Trung Quốc lo ngại nếu họ hỗ trợ vũ khí cho Nga thì các biện pháp trừng phạt quốc tế sẽ lan rộng qua nước họ, đặc biệt là trong tình hình kinh tế suy sụp do các hạn chế vì đại dịch Covid.
Tuy nhiên, trên thực tế, Tập Cận Bình coi Putin là một người bạn thực sự.
Sự thay đổi chính sách toàn cầu và liên minh quyền lực
Liên minh Trung-Nga có ý nghĩa gì đối với sự thay đổi chính sách toàn cầu và liên minh quyền lực? Cả hai đều sử dụng nhau một cách cơ hội và thực dụng.
Thí dụ Nga chưa bao giờ quan tâm đến “Câu hỏi Đài Loan”. Nhưng sau cuộc họp hồi tháng 2, lần đầu tiên Nga lên tiếng tuyên bố Đài Loan là một phần của Trung Quốc. Mối quan hệ của đôi bên là cho và nhận. Nếu Trung Quốc cố gắng chiếm lại Đài Loan về mặt quân sự trong vài năm tới, hạm đội Nga nằm ngoài khơi Vladivostok có thể hỗ trợ Trung Quốc trong các cuộc tấn công chống lại Đài Loan, với điều kiện quân đội Nga vẫn mạnh sau chiến tranh Ukraine. Đây không phải là điều viển vông, mà hoàn toàn có thể xảy ra.
Trung Quốc biết rằng một cuộc tấn công vào Đài Loan sẽ kích hoạt Mỹ, Nhật Bản, Úc, có thể cả Ấn Độ và các nước khác đứng về phía Đài Loan, và Trung Quốc phải suy nghĩ cách đối phó. Đó là lý do Trung Quốc cần có một thế lực khác bên ngoài đứng vào phe mình.
Sự chống đối Hoa Kỳ có vai trò gì?
Cả hai nước Trung Quốc và Nga đều rất kiên định về mặt tư tưởng, do đó họ dễ dàng tìm thấy điểm chung và tiếng nói chung. Rõ ràng là hiện nay, trong cuộc khủng hoảng Ukraine, Mỹ là nhà cung cấp vũ khí rất quan trọng và là đầu tàu chính trị. Mặc dù hai hệ thống chuyên quyền ở Nga và Trung Quốc khác nhau ở một số khía cạnh, nhưng chúng cũng có cơ sở chính trị chung. Tập Cận Bình đã về hùa với phán quyết của Putin rằng sự sụp đổ của Liên Xô là một thảm kịch cho nhân loại. Tập tuyên bố ngày nào ông còn đương chức ông sẽ không bao giờ cho phép Trung Quốc trở thành một Liên Xô thứ hai.
Mặt khác, Nga đang học hỏi từ Trung Quốc cách kiểm soát internet và thực hiện kiểm duyệt rộng rãi. Trung Quốc đang cung cấp công nghệ cần thiết cho việc kiểm soát và việc chuyển giao công nghệ này chắc chắn sẽ tiếp tục trong tương lai. Tuy nhiên, Trung Quốc luôn phải để mắt thăm dò Mỹ để tránh bị trừng phạt nhiều hơn.
Thân Nga, liệu Trung Quốc có được lợi về mặt địa chính trị?
Trung Quốc được hưởng lợi vì một nước Nga yếu kém đồng nghĩa với việc Trung Quốc có thể đòi hỏi nhiều hơn từ Nga. Sự kiêu ngạo trước đây của Nga đối với Trung Quốc đã nhường chỗ cho điều ngược lại: Bây giờ chính Nga mới phụ thuộc vào Trung Quốc.
Có ảnh hưởng trên một nước láng giềng rộng lớn với nhiều tài nguyên là một mối lợi cho Trung Quốc. Mặt khác, sự trung lập bằng mồm của Trung Quốc thậm chí còn cho nước này triển vọng có thể tham gia vào quá trình tái thiết Ukraine sau chiến tranh.
Mối quan hệ của Trung Quốc với Ukraine trước chiến tranh như thế nào?
Cho tới trước chiến tranh, có khoảng 6.000 công dân Trung Quốc đang ở Ukraine học tập hoặc làm việc. Sau khi phong trào ủng hộ dân chủ bị dập tắt vào năm 1989, phương Tây đã áp đặt các biện pháp trừng phạt đối với Trung Quốc, đáng chú ý nhất là lệnh cấm vận vũ khí. Do đó, Trung Quốc đã tìm kiếm các đối tác mới và đã tìm thấy, ví dụ như ở Nga, Ukraine và Israel.
Ukraine đóng một vai trò quan trọng trong việc lách lệnh cấm vận. Trung Quốc hiện có ba tàu sân bay, và chiếc đầu tiên trong số này đến từ Ukraine. 3.000 kỹ sư Ukraine đã làm việc tại Trung Quốc và giúp phát triển vũ khí.
Trung Quốc mua tàu sân bay đầu tiên của Liên Xô cũ từ Ukraine vào năm 1998. (Hình chụp lại © picture-alliance/dpa)
Trung Quốc nợ Ukraine rất nhiều. Mặt khác, khoảng ba năm trước, Mỹ đã áp lực ngăn cản Trung Quốc mua một nhà máy sản xuất máy bay ở Ukraine. Điều này tất nhiên khiến Trung Quốc vô cùng tức giận. Chính phủ Ukraine đã nhận thấy Trung Quốc cần thiết cho họ. Ví dụ, Ukraine cuối cùng đã không ủng hộ một kiến nghị của Liên Hiệp Quốc chống lại các chính sách của Trung Quốc ở Tân Cương.
Ngược lại, Trung Quốc cũng tỏ ra khá thận trọng đối với Ukraine kể từ khi Crimea bị Nga sát nhập năm 2014, và cho đến nay chưa bao giờ chính thức công nhận Crimea là lãnh thổ của Nga.
Ảnh hưởng của sự rạn nứt toàn cầu bởi cuộc chiến Ukraine
Ngay cả khi không có chiến tranh, toàn cầu hóa đã bước vào giai đoạn thứ ba. Điều này có nghĩa là các chuỗi cung ứng sẽ ngày càng đa dạng hơn trong tương lai, ít phụ thuộc vào Trung Quốc hơn. Một dòng vốn nhất định đang thất thoát từ Trung Quốc. Trước tình hình đó, Trung Quốc ngày càng quan tâm đến các nước phi dân chủ. Trước đây, Trung Quốc chỉ chú trọng đến hai khu vực, Mỹ là thị trường lớn nhất và Liên minh Âu châu. Trung Quốc đã thay đổi hướng đi, bởi vì bây giờ các nước ASEAN đã thành đối tác thương mại lớn nhất, không còn là Mỹ, cũng không còn là Liên minh Âu châu.
Mặc dù vậy, Trung Quốc vẫn phụ thuộc vào các nước phương Tây. Bởi vì khi nói đến mãi lực, thì tất nhiên sức mua lớn nhất không phải ở các nước ASEAN, mà là ở thế giới phương Tây. Xuất khẩu là cơ sở quan trọng của nền kinh tế Trung Quốc.
Mặt khác, việc chuyển giao công nghệ then chốt từ Mỹ sang Trung Quốc gần như không thể thực hiện được nữa. Nói một cách dễ hiểu, điều này có nghĩa là sự phát triển công nghệ của Trung Quốc trong tương lai sẽ không suôn sẻ, và tốc độ phát triển sẽ tự động chậm lại. Tập Cận Bình sẽ ngày càng tập trung vào thị trường trong nước và thị trường của các nước phi dân chủ.
"Liên minh của những kẻ chuyên quyền"
Mối quan hệ giữa Trung Quốc và Nga có là một mối đe dọa đối cho phương Tây?
Trong vấn đề Đài Loan, Trung Quốc là một mối đe dọa thực sự.
Liên quan tới Âu châu, mục đích của Trung Quốc là chia rẽ Liên minh Âu châu để làm suy yếu khối này. Và trên thực tế, thực sự là toàn bộ châu Âu đã hành động trái ngược nhau trong những năm gần đây. Điều đó tốt cho Trung Quốc. Kể từ khi chiến tranh xảy ra, tình hình đã thay đổi, nhưng bất chấp điều này, Trung Quốc sẽ nắm bắt mọi cơ hội để đẩy mạnh sự chia rẽ. Ví dụ, Trung Quốc đã chuyển giao tên lửa phòng không cho Serbia vào tháng Tư. Về khía cạnh này, Trung Quốc thực sự là một mối đe dọa. Một thí dụ khác là Trung Quốc muốn thành lập chi nhánh của Đại học Phúc Đán Thượng Hải ở Budapest (Fudan University). Điều này đã vấp phải sự phản đối, nhưng vẫn chưa rõ dự án này đã thực sự kết thúc hay chưa. Chỉ riêng nỗ lực này đã cho thấy Trung Quốc muốn có được chỗ đứng ở mọi nơi, không chỉ ở các quốc gia độc tài mà còn trong những khu vực dân chủ.
Cuộc chiến Ukraine trên truyền thông Trung Quốc
Hình ảnh nào về cuộc chiến Ukraine đang chiếm ưu thế tại Trung Quốc?
Trong giai đoạn đầu, báo chí Trung Quốc hoàn toàn chỉ đưa tin những gì báo chí Nga đăng tải. Khi những người Ukraine sống tại Trung Quốc phát tán bất kỳ thông tin nào khác, ngay lập tức họ đã bị cảnh sát đe dọa.
Từ giữa tháng Tư là giai đoạn thứ hai, đôi khi xuất hiện những tin tức khác hơn các báo cáo từ Nga. Quân đội Ukraine càng mạnh vì được hỗ trợ bởi vũ khí công nghệ cao của phương Tây, thì Trung Quốc càng trở nên thận trọng với cách loan truyền tin tức.
Dù vậy Trung Quốc vẫn sử dụng hai giọng lưỡi khác nhau: Trên sân khấu Liên Hiệp Quốc, Trung Quốc dùng một ngôn ngữ ít nhiều tương ứng với các tiêu chuẩn quốc tế và nhấn mạnh tính trung lập của mình, nhưng đối với dân trong nước thì giọng điệu hoàn toàn về phe Nga.
Zhang Jun, Đại diện thường trực của Trung Quốc tại LHQ, đã bỏ phiếu trắng khi Đại hội đồng LHQ lên án với tỷ lệ áp đảo việc Nga xâm lược Ukraine trong nghị quyết ngày 2/3/2022. Tiếng nói của Trung Quốc rất quan trọng, do đó chỉ việc bỏ phiếu trắng cũng đã được quốc tế đánh giá tích cực. (Hình chụp lại © picture-alliance, Pacific Press)
Giống như trên các phương tiện truyền thông Nga, Trung Quốc không bao giờ dùng từ “chiến tranh”, mà là “hoạt động quân sự nhằm đảm bảo hòa bình tại Ukraine” hay gần đây là "cuộc khủng hoảng Ukraine". Trong giai đoạn thứ hai, Trung Quốc đã sử dụng thuật ngữ chiến tranh, nhưng chắc chắn không có từ “xâm lược”. Và nếu có đề cập đến chiến tranh thì đó là một cuộc chiến khởi động bởi NATO, không phải Nga.
Tin tức về cuộc chiến Ukraine hoàn toàn bị kiểm duyệt tại Trung Quốc
Việc kiểm duyệt khá hoàn hảo. Hiện nay Trung Quốc là một đất nước nơi người dân, bao gồm
cả trí thức, coi như đã có một thỏa thuận với chính phủ: Chúng tôi không đưa ra bất kỳ nhận xét chỉ trích nào, đổi lại hãy để chúng tôi yên. Thỏa thuận này dường như đang còn hiệu lực tại Trung Quốc. Đối với những phát biểu hiếm hoi vượt quá phạm vi, thì Trung Quốc có đủ một số lượng nhân viên ngồi trước màn hình để xóa ngay lập tức mọi lời chỉ trích. Một bài viết phê bình không tồn tại trên mạng được quá nửa giờ hoặc một giờ.
Đa số công chúng Trung Quốc tin vào sự tuyên truyền của Nga-Trung qua giới truyền thông, trong khi một thiểu số im lặng nhỏ bé không có không gian để nói lên suy nghĩ của họ. Dù sao kết quả của cuộc chiến cũng sẽ có tác động lớn đến Trung Quốc, có nghĩa là một kết quả tiêu cực về phía Nga có thể khiến người dân Trung Quốc thức tỉnh. Điều này sẽ không tốt cho giới lãnh đạo.
Lập luận được Trung Quốc loan truyền trong giới đồng minh của mình
Tất nhiên, khi cuộc chiến và toàn bộ tình hình liên tục thay đổi, cách thức tuyên truyền của Trung Quốc cũng thay đổi, nhất là khi Nga đã không thể dễ dàng đánh bại Ukraine.
Phương Tây và đặc biệt là Mỹ không thể để Ukraine thất bại. Một thất bại của Ukraine có thể đồng nghĩa với sự thất bại của Đài Loan trong tương lai, điều mà Trung Quốc biết rõ. Và điều này có nghĩa là tuyên truyền ủng hộ Nga của chính phủ chỉ nhắm vào chính người dân Trung Quốc.
Còn đối với các nước đồng minh Trung Quốc không thể hoàn toàn bưng bít tin tức thì họ sử dụng những lập luận quen thuộc: Nguyên nhân của cuộc chiến là sự bành trướng của NATO. Vì vậy, nếu cuộc chiến này cũng gây ra những hậu quả như tình trạng thiếu lương thực trên toàn thế giới và đặc biệt là ở Nam bán cầu, thì tất nhiên chỉ có phương Tây cần bị chỉ trích chứ không phải Nga.
Nhưng nhìn chung, Trung Quốc vẫn sẽ chọn một quan điểm thực dụng.
Trung Quốc đang theo dõi sát sao và phân tích kỹ diễn biến cuộc chiến tại Ukraine vì theo quan điểm của họ, đây có thể coi là sự mô phỏng một cuộc chiến tại Đài Loan. Do đó Trung Quốc đã cực lực cảnh báo khi xuất hiện một tàu khu trục mang tên lửa dẫn đường của Hải quân Mỹ đi qua eo biển Đài Loan vào ngày 26/4: một dấu hiệu về sự bảo vệ Đài Loan của Hoa Kỳ (Hình chụp lại © picture-alliance/AP)
Bắc Kinh rút ra bài học gì từ cuộc xâm lược Ukraine của Nga đối với Đài Loan?
Trong mọi trường hợp, Trung Quốc sẽ tránh những gì mà họ đánh giá là Nga hiện đang làm sai: Có nghĩa là không tấn công theo kiểu “ngạo mạn” đó. Nếu bây giờ Trung Quốc tấn công Đài Loan, họ sẽ sử dụng công nghệ cao hơn chứ không như Nga với các phương tiện quân sự đơn giản. Trung Quốc sẽ thận trọng hơn nhiều vì một cuộc tấn công vào Đài Loan chỉ có thể được thực hiện với sự chuẩn bị kỹ càng nếu Trung Quốc muốn nắm chắc phần thắng. Một đòn giáng mạnh vào Tập Cận Bình là một bài học khác từ cuộc chiến Ukraine: Cả Putin và Tập đều đánh giá bản thân quá cao và đánh giá phương Tây quá thấp.
Tập Cận Bình khi học được bài học này sẽ khiêm tốn hơn trong tương lai. Không có nghĩa là chính sách ngoại giao “chiến binh sói” hung hãn sẽ hoàn toàn thay đổi vì còn có vấn đề quán tính. Nhưng nói chung, Trung Quốc sẽ điều chỉnh sự kiêu ngạo của mình đôi chút.
Trung Quốc sẽ tấn công Đài Loan trong thời gian tới?
Nhiều dấu hiệu cho thấy quân đội Trung Quốc có vẻ hoan nghênh một cuộc chiến, vì vậy chỉ còn phụ thuộc vào cách tính toán của Tập Cận Bình. Câu hỏi chính là công nghệ quân sự đã phát triển đến đâu. Có vẻ Trung Quốc phải cần thêm vài năm nữa, hay chỉ là hai hoặc ba? Tuy nhiên, tình thế hiện tại đã thay đổi theo chiều hướng có lợi cho Đài Loan, vì cộng đồng quốc tế sẽ khó chấp nhận thêm một cuộc chiến tranh xâm lược khác. Chỉ điều đó thôi cũng có thể khiến Trung Quốc không tránh được thất bại bất chấp mọi nỗ lực.
Tất cả phụ thuộc vào việc Tập Cận Bình có thể hạn chế tham vọng của mình hay không. Và điều này sẽ rõ khi Đại hội Đảng năm nay kết thúc.
(Chú thích của người dịch: Đại hội Đảng Cộng sản Trung Quốc bắt đầu ngày 16/10/2022).
– Thục-Quyên phỏng dịch bài phỏng vấn Zhang Yunhua của Sabine Peschel (12.05.2022)
Zhang Junhua, sinh năm 1958 tại Thượng Hải, là Phó Giám đốc cấp cao tại Viện Nghiên cứu Châu Âu về Châu Á ở Brussels, Giám đốc điều hành của Trung tâm Phát triển và Chuyển đổi Châu Á ở Berlin, và là giáo sư thỉnh giảng tại Freie Universität Berlin. Ông học triết học và lấy bằng tiến sĩ ở Frankfurt am Main.
Bài gốc:
Gửi ý kiến của bạn
