Hôm nay,  

Mất Cân Bằng Trong Kinh Tế Toàn Cầu: Ba Cuộc Cách Mạng Xã Hội và Ba Mô Hình Kinh Tế Tư Bản Mỹ (Bài 27)

18/09/202014:31:00(Xem: 17068)

Một cách khái quát, nước Mỹ:

  1. thành hình năm 1776 theo mô hình kinh tế tự do của Adam Smith;

  2. mở rộng vai trò của nhà nước theo dạng Dân Chủ Xã Hội của John M. Keynes qua các chính sách New Deal của TT Roosevelt (1933) và Great Society (1964) của TT Johnson;

  3. trở lại với thị trường tự do theo Milton Friedman từ lúc TT Reagan đắc cử năm 1980.


Các nhà lập quốc Mỹ và Adam Smith, Roosevelt-Keynes và Reagan-Friedman sống cùng giai đoạn nên phải đối diện với những thách đố chung vào các khúc quanh lịch sử: cách mạng cơ khí, cách mạng Nga 1917, Đại Khủng Hoảng 1929, Hitler thập niên1930, Chiến Tranh Lạnh và Việt Nam 1950-80, toàn cầu hóa 1990… Cho nên tư tưởng của Adam Smith, Karl Marx, Keynes, Friedman, và gần đây nhất là Thomas Piketty (sau cuộc Đại Suy Trầm 2008) cùng sự tiến hóa của mô hình kinh tế tư bản kiểu Mỹ không phải đơn lẻ “từ trên trời rơi xuống” mà là kết quả của những tranh luận gay gắt ở các giai đoạn thăng trầm làm thay vận mệnh nhân loại. Bài này vén một bức màn tí teo nhìn vào ba khúc ngoặc trọng đại nói trên ở Mỹ.


Khi Hoa Kỳ thành hình năm 1776 vai trò của nhà nước trong kinh tế rất hạn chế chỉ để bảo vệ các quyền sở hữu trí tuệ, đất đai, tài sản cùng giải quyết kiện tụng thương mại. Thị trường tự do được điều hành bởi bàn tay vô hình (the invisible hand) của Adam Smith. 


Thế Chiến Thứ Nhất rồi sau đó là cách mạng Nga 1917, Đại Khủng Hoảng 1929 lần lượt xãy đến có vẻ đúng như tiên đoán của Karl Marx rằng chủ nghĩa Tư Bản đang tàn lụn. Nhưng đại chiến thứ nhất cùng đại khủng hoảng toàn cầu lại sản sinh thêm trào lưu Quốc Xã tuy đối nghịch nhưng nguy hiểm không kém Cộng Sản.


Cho nên kinh tế gia John M. Keynes chủ trương không thể để mặc bàn tay vô hình của Adam Smith điều tiết thị trường tự do. Trái lại nhà nước bắt buộc phải mang trọng trách giải quyết nạn thất nghiệp, tình trạng giàu nghèo và bất công xã hội để ngăn chận bạo loạn và sự trổi dậy của cực đoan cánh tả (Mác Xít) hay cánh hữu (Phát Xít). Keynes vốn ưa chuộng nếp sống tư sản và tự do nên đưa ra mô hình Dân Chủ Xã Hội như một giải pháp ngăn chận độc tài Cộng Sản (Lenin-Stalin) và độc tài Quốc Xã (Hitler).


Dù Keynes ở Anh Quốc nhưng Âu Châu lúc đó vẫn còn thuộc địa và bị xâu xé giữa các quyền lợi quốc gia nên không xây dựng Dân Chủ Xã Hội. Ngược lại để đối phó với Đại Khủng Hoảng 1929 Tổng Thống Roosevelt ở Mỹ cho ra đời kế hoạch New Deal (1934) gồm trợ cấp thất nghiệp và xã hội (Social Security Act). Dân Mỹ phản đối chiến tranh nên cô lập không can thiệp ra ngoại quốc từ sau Thế Chiến Thứ Nhất. Cho nên mô hình Dân Chủ Xã Hội theo Keynes phát triễn ở Hoa Kỳ sớm hơn Châu Âu.


Vai trò của nhà nước Mỹ tăng vọt theo chi phí cho Thế Chiến Thứ Hai; sau đó là các kế hoạch đầu tư hạ tầng (hệ thống xa lộ liên bang) và giáo dục cho cựu quân nhân (GI Bill) để giải quyết thất nghiệp sau chiến tranh. Đồng thời nước Mỹ lại hướng ngoại khi chi tiêu cho quốc phòng, viện trợ tái thiết Âu-Nhật, chiến tranh Triều Tiên nhằm ngăn chận hiểm họa cộng sản; Hoa Kỳ can thiệp vào Trung Đông để bảo vệ nguồn dầu hoả cho tư bản toàn cầu. Ngược lại châu Âu hướng nội để phát triễn mô hình Dân Chủ Xã Hội (dưới cánh dù bảo vệ an ninh của Mỹ) chú trọng cải thiện dân sinh vì quá sợ chủ nghĩa cộng sản và dân tộc cực đoan. Trong khi đó chủ nghĩa thực dân nhanh chóng tàn lụi.


Đến thời Tổng Thống Johnson ở Mỹ lại thêm một bước nhảy vọt Great Society (1964) tiếp nối cho New Deal (1934) của Roosevelt, khi chính quyền can thiệp giải quyết kỳ thị nam nữ, màu da (Civil Right Act) và chống nghèo (War on Poverty) - tức là nhà nước không chỉ cung cấp mạng lưới an sinh mà còn tích cực thay đổi bộ mặt xã hội. 


Nhưng không thể gọi Mỹ là Dân Chủ Xã Hội vì Tổng Thống Johnson sa lầy trong chiến tranh Việt Nam; Mỹ lại hậu thuẩn cho nhiều chính quyền độc tài. Trong khi Âu Châu tiến xa theo Dân Chủ Xã Hội thì Hoa Kỳ bị cánh tả lên án là thực dân kiểu mới. Ngược lại cánh hữu tố cáo nhà nước quá nhiều quyền hạn xâm phạm đến tự do cá nhân và kinh tế thị trường, và mô hình Dân Chủ Xã Hội của Keynes chỉ là chủ nghĩa xã hội trá hình tiến dần đến chia đều tài sản.


Các chi phí cho xã hội (Great Society) và Chiến Tranh Lạnh tăng nhanh, cộng thêm cuộc khủng hoảng dầu hỏa 1972 khiến lạm phát nhảy vọt. Thuế cao, chi tiêu nhà nước đè bẹp đầu tư tư nhân, thất nghiệp lan tràn và những cuộc biểu tình rầm rộ cho dân quyền và chống chiến tranh khiến dân Mỹ cảm thấy bi quan. Nhiều người tiên đoán Nhật sẽ qua mặt Mỹ.


Tổng Thống Reagan đắc cử năm 1980 với câu nói “Nhà nước gây tai hại thay vì giải đáp” (Government is not the solution to our problem, Government is the problem); chủ trương thị trường tự do (laissez faire) và giảm thuế để khuyến khích đầu tư (supply side). Kinh tế gia Milton Friedman có tầm ảnh hưởng lớn từ năm 1980-2008.


Khi Liên Bang Xô Viết sụp đổ vào năm 1990 thì hai cánh tân bảo thủ (neo-conservatism) và tân tự do (neo-liberalism) cùng bốn đời Tổng Thống Bush (cha) Clinton, Bush (con), Obama thúc đẩy trào lưu toàn cầu hóa gồm dân chủ hóa và tự do mậu dịch. Bush (cha) và Clinton thắng lợi khi can thiệp quân sự vào Iraq và Kosovo; ngược lại Bush (con) sa lầy trong chiến tranh Iraq lần 2. Thương mại toàn cầu khiến nhiều người Mỹ mất việc trong khi laissez faire và tự do tài chánh (financial liberation) là những đợt sóng ngầm dẫn đến cuộc Đại Khủng Hoảng 2008. Các xáo trộn xã hội năm 2016 dẫn đến trào lưu dân tộc cánh hữu Donald Trump 2016. 


Từ năm 2008 và nhất là sau Đại Dịch Vũ Hán 2019 vai trò của nhà nước tăng vọt nhằm chống đỡ nền kinh tế. Sách “Capital in the 20 Century” của Thomas Piketty là những phân tích dẫn đến sự trổi dậy trở lại của trào lưu Dân Chủ Xã Hội Bernie Sander, Elizabeth Warren và thuyết Tân Tiền Tệ (Modern Monetary Theory) rằng chính quyền phải giải quyết hố sâu giàu nghèo và bất công xã hội. Ngược lại cánh hữu nổi lên theo Donald Trump chống mậu dịch tự do và đòi cắt giảm vai trò của nhà nước trong kinh tế.  Trump, Sander và Warren đồng ý Hoa Kỳ không thể làm sen đầm quốc tế thay vì tạo công ăn việc làm trong nước Mỹ. Còn Biden theo cánh trung nhưng ngày càng yếu, cho nên dù bầu cử 2020 kết quả ra sau thì Mỹ sẽ nghiêng về phía tả hay hữu. 


Sự trổi dậy của Trung Quốc, toàn cầu hóa và điện toán hóa tác động lên lịch sữ nhân loại không thua gì cách mạng cơ khí, chủ nghĩa thực dân, cộng sản, phát xít và hai cuộc Đại Chiến. Nhiều người cho rằng nước Mỹ đang quặn mình chuẩn bị cho một cuộc cách mạng lần thứ 4. Có những dân tộc chọn lựa đúng (Mỹ 1776, Trung Quốc mở cửa thị trường 1980) hay sai (Nga 1923, Đức 1933, Trung Quốc Cách Mạng Văn Hóa 1966) vào các khúc quanh của lịch sử. Thiên cơ bất khả lậu, chưa ai dự đoán tương lai nước Mỹ và thế giới sẽ ra sao.

 

Đó là sơ lược lịch sử kinh tế nước Mỹ trong vòng 4 trang giấy (thay vì 4000 trang!).

 

Gửi ý kiến của bạn
Vui lòng nhập tiếng Việt có dấu. Cách gõ tiếng Việt có dấu ==> https://youtu.be/ngEjjyOByH4
Tên của bạn
Email của bạn
)
Trong bài viết “Thế thời không phải thế” đăng trên Việt Báo ngày 4 tháng 4 về sau 100 ngày hành xử của tổng thống Trump (*), tôi có dự đoán rằng bên Dân Chủ sẽ giữ thế im lặng nhiều hơn lên tiếng ồn ào chống những việc làm của ông Trump và đảng Cộng Hòa vì muốn ông Trump tự sa lầy dẫn đến hậu quả đảng Cộng Hòa sẽ bị mất ghế, mất chủ quyền đa số trong lưỡng viện quốc hội quốc gia. Cho đến nay gần sáu tháng tổng thống, ông Trump vẫn tiếp tục gây hấn với thế giới và một số lớn thành phần dân chúng Mỹ và đảng đối lập vẫn giữ sự im lặng, thỉnh thoảng vài người lên tiếng một cách yếu ớt, kiểu Tôn Tẩn đối phó với Bàng Quyên.
Ngày 12/6/2025, từ văn phòng làm việc tại gia của mình ở Washington DC, ký giả, xướng ngôn viên kỳ cựu gần 28 năm của ABC News, Terry Moran loan báo đơn giản: “Có lẽ các bạn đã biết, tôi không thuộc về nơi đó nữa. Tôi sẽ ở đây, tại nền tảng Substack này. Có rất nhiều việc mà tất cả chúng ta cần phải làm trong thời gian đất nước quá nhiều vết nứt. Tôi sẽ tiếp tục tường thuật, phỏng vấn, để gửi đến các bạn sự thật, với tư cách là một nhà báo độc lập. Tôi là một ký giả độc lập.” Từ hôm đó, Terry Moran chính thức bước ra khỏi “luật chơi” của truyền thông dòng chính. Và cũng ngay ngày hôm đó, Terry Moran là danh khoản xếp thứ hạng đầu tiên (#1) về số người theo dõi (follower), số “subscriber” trả phí theo tháng và năm.
Ngày 2/7/2025 Tổng Thống Hoa Kỳ Donald Trump thông báo ngắn gọn trên mạng xã hội Truth rằng Việt-Mỹ đã thỏa thuận để Hoa Kỳ áp thuế 20% lên hàng hóa nhập khẩu từ Việt Nam và 40% trên hàng hóa trung chuyển qua Việt Nam; ngược lại Việt Nam đánh thuế 0% vào hàng hóa mua của Mỹ...
Ngài tự nhận trọn đời ngài chỉ là một nhà sư đơn giản, nhưng sóng gió tiền định đã đưa ngài vào ngôi vị Đức Đạt Lai Lạt Ma đời thứ 14 để gánh vác chức lãnh đạo cả đạo và đời cho dân tộc Tây Tạng từ khi ngài còn thơ ấu. Ngài từ những ngày mới lớn, miệt mài tu học theo lời Đức Phật dạy về hạnh từ bi và trí tuệ, nhưng từ khi chưa đủ tuổi thành niên đã chứng kiến khắp trời khói lửa chinh chiến để tới lúc phải đào thoát, vượt nhiều rặng núi Hy Mã Lạp Sơn để xin tỵ nạn tại Ấn Độ.
Zohran Mamdani tuyên bố tranh cử thị trưởng New York vào tháng 10/2024. Khi đó, phần lớn New York vẫn không biết đến vị lập pháp tiểu bang 33 tuổi này là ai. Ngày 1/7/2025, Zohran Mamdani chính thức đánh bại cựu Thống đốc Andrew Cuomo, chiến thắng vòng bầu cử sơ bộ cuộc tranh cử thị trưởng New York vào tháng 11/2025.
Tồn tại qua hơn hai thế kỷ, Tối Cao Pháp Viện Hoa Kỳ chưa bao giờ là một cánh cửa vô tri. Mỗi nhiệm kỳ Tòa để lại một dấu ấn ảnh hưởng đến đời sống người dân. Có nhiệm kỳ, Roe v. Wade1 mất hiệu lực, tòa cắt quyền phá thai khỏi tay người phụ nữ, coi như món nợ trả về từng tiểu bang, tự lo tự liệu. Có nhiệm kỳ, cánh cửa Affirmative Action2 sập lại, đám trẻ da màu nghèo khỏi cơ hội cầu tiến. Có nhiệm kỳ, Tòa thả lỏng súng đạn, cãi vã sân trường cũng đủ gây đổ máu3. Nhưng cũng đã có những nhiệm kỳ Tòa đứng thẳng lưng, bảo vệ người dân buộc Bạch Ốc Nixon phơi ra hồ sơ mật với Pentagon Papers
Nelson Mandela (1918-2013), quán quân Giải Nobel Hòa Bình năm 1993, nhà hoạt động chống chế độ phân biệt chủng tộc bị tù 27 năm, và là vị tổng thống người da đen đầu tiên được bầu trong cuộc bầu cử dân chủ đầu tiên của nước Nam Phi vào năm 1994, đã từng nói rằng, “Giáo dục là vũ khí có sức mạnh nhất mà bạn có thể sử dụng để thay đổi thế giới.” Hơn ai hết, Nelson Mandela là người không những hiểu rõ giá trị thực sự của nền giáo dục mà còn áp dụng kiến thức đó trong việc làm thay đổi đất nước và dân tộc Nam Phi của ông. Ông đã dẫn dắt Nam Phi từ một quốc gia ngập chìm trong bóng tối của thù hận, phân hóa và lạc hậu để vươn mình lên trong ánh sáng của đoàn kết, hòa bình và phát triển.
Hoa Kỳ đã tấn công Iran. Chỉ vài ngày sau khi Tổng thống Mỹ Donald Trump gợi ý rằng có thể trì hoãn bất kỳ hành động quân sự nào của Mỹ trong nhiều tuần, ông tuyên bố vào ngày 21/6 rằng máy bay Mỹ đã tấn công ba địa điểm hạt nhân của Iran, bao gồm cả cơ sở bị chôn sâu ở Fordow. Các quan chức Iran xác nhận rằng các cuộc không kích đã diễn ra. Mặc dù ông Trump khẳng định rằng các địa điểm này đã bị "xóa sổ", nhưng vẫn chưa rõ các cuộc tấn công đã gây ra thiệt hại gì.
Jena, Louisiana – một thị trấn 4.000 dân lọt thỏm giữa rừng thông – nơi bảng hiệu đầu làng ca ngợi đội bóng nữ vô địch của bang, nhưng cách đó chỉ ba dặm, sau hàng rào kẽm gai và lời Kinh Thánh treo lủng lẳng, là Trại Giam ICE đồ sộ - do GEO Group điều hành. Nơi đây hiện giam giữ hơn 1000 người – phần lớn chưa từng bị kết tội hình sự, nhiều người chỉ là dân đang xin tị nạn hợp pháp, số còn lại chưa kịp hiểu vì sao mình bị bắt...
Tại sao Trump lại vội vàng ban hành hàng loạt sắc lệnh hành pháp và chính sách mới như vậy?AI: Có hai lý do.Đầu tiên, tổng thống vội vàng vì nếu có bất kỳ điều gì sai trái xảy ra vào đầu nhiệm kỳ, ông có thể đổ lỗi cho chính quyền trước và nhà nước (những người làm việc cho ông). Nếu để lâu, những điều sai trái sẽ là trách nhiệm của ông, và Trump không thích chịu trách nhiệm.Thứ hai, ông biết trong hai năm nữa, đảng Cộng hòa sẽ mất quyền kiểm soát Hạ viện trong cuộc bầu cử quốc hội và ông sẽ trở thành què quặt. Ông cần phải hoàn thành mọi việc ngay bây giờ. Ông muốn tập trung vào các doanh nghiệp của mình trong hai năm cuối nhiệm kỳ tổng thống,
NHẬN TIN QUA EMAIL
Vui lòng nhập địa chỉ email muốn nhận.